ปราสาทเขาน้อย

ไม่ทราบประวัติการสร้างทีแน่ชัด แต่จากรูปแบบศิลปกรรมมีความเป็นไปได้ที่จะสร้างขึ้นตั้งแต่สมัยก่อนเมืองพระนคร และได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ครั้งใหญ่ในสมัยเมืองพระนคร

ก่ออิฐไม่สอปูน

ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานและประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

ผังของปราสาทเขาน้อยประกอบไปด้วยอาคาร 3 หลังตั้งอยู่ในแนวเหนือใต้ ซึ่งหลังเหนือและใต้พังทลายลงเหลือเพียงหลังกลาง ปราสาททิศเหนือและปราสาทหลังกลางตั้งอยู่บนฐานอันเดียวกัน แต่ปราสาททิศเหนือสร้างยื่นล้ำออกมาข้างนอกมาก ส่วนอาคารทิศใต้ตั้งอยู่บนฐานสูงเท่ากันแต่แยกห่างออกไปเล็กน้อย มีเพียงแนวฐานอิฐด้านหลังทำมาเชื่อมต่อกัน ซึ่งก็จะเห็นได้ว่าการวางผังก่อสร้างอาคารทั้ง 3 หลังนี้ไม่ได้สร้างให้อยู่ในแนวเดียวกัน เป็นลักษณะที่คล้ายกับการสร้างปราสาทในสมัยก่อนเมืองพระนครของเขมรซึ่งไม่ค่อยมีระเบียบนัก

ปราสาทด้านทิศเหนือมีผังรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีทางเข้าด้านทิศตะวันออก อีก 3 ด้านเป็นประตูหลอก ช่องทางเข้าสร้างให้ยืดยาวออกไป ทำให้ผังของอาคารด้านนี้มีลักษณะเป็นช่องลึก ผังในห้องเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า แต่ละด้านทำเป็นช่องเว้าเข้าไป

ปราสาทหลังกลางเป็นอาคารก่ออิฐไม่สอปูนในผังสี่เหลี่ยมเพิ่มมุมไม้สิบสอง มีทางเข้าทางทิศตะวันออกทางเดียว อีก 3 ด้านเป็นประตูหลอก ส่วนด้านในเป็นห้องที่มีความยาวแต่ละด้านไม่เท่ากัน

ปราสาทแห่งนี้เป็นสถานที่ที่ค้นพบทับหลังสมัยก่อนเมืองพระนครแบบสมโบร์ไพรกุกและไพรกเมงรวมกันถึง 5 ชิ้น นับว่าเป็นสถานที่ที่พบทับหลังก่อนเมืองพระนครมากที่สุด เมื่อประมวลร่วมกับหลักฐานอื่นๆ ย่อมสะท้อนให้เห็นว่าภาคตะวันออกของไทยมีความสัมพันธ์กับกัมพูชามาแต่แรกเริ่มสมัยก่อนเมืองพระนคร

วิสันธนี โพธิสุนทร. ปราสาทเขาน้อย จังหวัดปราจีนบุรี. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2533.