เจดีย์ประธาน

ศิลาจารึกที่พบในวัดกล่าวถึงการสร้างเจดีย์และการบรรจุพระธาตุโดยพญาหลวงเมืองเชียงแสนพร้อมทั้งมหาสังฆราชสวามีในปี พ.ศ. 2158 – 2159

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478 เจดีย์องค์นี้ได้รับการบูรณะโดยกรมศิลปากรในปีพ.ศ. 2505

เจดีย์องค์นี้เป็นเจดีย์ทรงปราสาทยอดเดียว ฐานเขียงด้านล่างอยู่ในผังสี่เหลี่ยม 1 ฐานรองรับฐานเขียงในผังยกเก็จ 28 จำนวน 4 ฐาน ต่อด้วยฐานบัวคว่ำบัวหงาย 2 ฐานต่อกันยืดท้องไม้สูงในผังยกเก็จ 28 ปลายเส้นลวดสะบัดขึ้นเล็กน้อย เรือนธาตุยกเก็จ 28 มีซุ้มจระนำทั้ง 4 ด้านประดิษฐานพระพุทธรูปประทับยืน เหนือเรือนธาตุมีหลังคาลาด ต่อด้วยฐานบัวคว่ำ ชุดฐานบัวคว่ำบัวหงาย 3 ฐานในผัง 12 เหลี่ยม รองรับองค์ระฆังที่มีบัวปากระฆัง องค์ระฆังและบัลลังก์อยู่ในผังกลม ต่อด้วยบัวแวงหรือปัทมบาทรองรับปล้องไฉนและปลี

เจดีย์ทรงปราสาทยอดศิลปะล้านนาในพุทธศตวรรษที่ 22 ที่มีหลักฐานจารึกและรูปแบบยืนยันศักราชการสร้าง

1. งานประดับลวดบัวที่ปลายตวัดขึ้นมีชื่อเรียกว่า บัวงอน ซึ่งปรากฏมาก่อนในฐานพระพุทธรูปก่อนจะส่งไปยังเจดีย์ในศิลปะล้านนา และเป็นที่นิยมอย่างมากในศิลปะล้านช้าง

2. พระพุทธรูปในซุ้มทั้ง 4 องค์เป็นงานซ่อมในรุ่นหลังเพราะลักษณะพระพักตร์ไม่จัดอยู่ในกลุ่มใดๆ พระวรกายบอบบางและสูงผิดส่วน พระกรที่ยาวอย่างมาก น่าจะเป็นงานซ่อมแซมในพุทธศตวรรษที่ 24 – 25

ตำนานในประชุมพงศาวดารภาคที่ 61 กล่าวว่าวัดนี้สร้างในสมัยลาวเก้าแผ่นมาเมือง (พญาลาวเกลาแก้วมาเมือง) ผู้ครองเมืองหิรัญนครเงินยางเชียงแสนเมื่อ พ.ศ. 1304 โดยกล่าวว่ามีตาผ้าขาวได้ลงอาบน้ำบริเวณหน้าวัดแห่งนี้และจมหายไป ผ้าขาวลอยน้ำมาพันที่บริเวณหน้าวัด เมื่อสร้างวัดแล้วจึงเรียกว่าวัดผ้าขาวพันหรือออกสำเนียงทางเหนือว่า ผ้าขาวป้าน อย่างไรก็ดี จากรูปแบบศิลปะสัมพันธ์กับข้อความในจารึกที่พบที่วัดมากกว่าที่ปรากฏในตำนาน

1. เจดีย์ประธาน วัดเจดีย์หลวง จังหวัดเชียงใหม่ เจดีย์ทรงปราสาทในศิลปะล้านนาองค์แรกที่เริ่มสร้างเป็นเจดีย์ทรงปราสาทยอดเดียวตามความประสงค์ของพระเจ้าติโลกราช

2. เจดีย์ประธาน วัดพระธาตุจอมกิตติ เชียงแสน จังหวัดเชียงรายเจดีย์ทรงปราสาทในศิลปะล้านนาในเมืองเชียงแสนที่มีรูปแบบใกล้เคียงกันและยังปรากฏลวดลายปูนปั้นอยู่

ศิลปากร, กรม. การขึ้นทะเบียนโบราณสถานภาคเหนือในเขตรับผิดชอบของหน่วยศิลปากรที่ 4 ตามโครงการสำรวจและขึ้นทะเบียนโบราณสถานของกองโบราณคดี. กรุงเทพฯ: กรม, 2525.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. ศิลปะเมืองเชียงแสน : วิเคราะห์งานศิลปกรรมร่วมสมัยกับหลักฐานทางโบราณคดีและเอกสารประวัติศาสตร์. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2551.

โครงการวิจัยการปริวรรตและชำระจารึกล้านนา. จารึกล้านนาภาค 1 จารึกจังหวัดเชียงราย น่าน พะเยา แพร่. กรุงเทพฯ: มูลนิธิเจมส์ เอช ดับเบิ้ลยู ทอมป์สัน, 2534.