ปรางค์สามยอด

ไม่พบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากวัสดุที่ใช้ศิลาแลงเป็นหลัก ประดับตกแต่งด้วยปูนปั้น ซึ่งเป็นวัสดุที่พบได้ในปราสาทเขมรในดินแดนไทยในช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 รัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 จึงเชื่อว่าพระปรางค์สามยอดน่าจะสร้างขึ้นในช่วงเวลานี้เช่นกัน

ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 53 ตอนที่ 34 27 กันยายน พ.ศ. 2478 ได้รับการบูรณะในปีพ.ศ. 2536 โดยสภาพโบราณสถานก่อนการบูรณะตัวปราสาทมีรอยร้าวในแนวดิ่งและรอยแยกออกจากกันของศิลาแลง มีการชำรุดเห็นได้ชัด มีการเหลื่อมตัว การทรุดเอียงเล็กน้อยเนื่องจากได้รับแรงสั่นสะเทือนจากรถยนต์และรถไฟ

พระปรางค์สามยอดเป็นปราสาทในวัฒนธรรมเขมรที่ใช้ศิลาแลงเป็นวัสดุหลัก มีหินทรายก่อเป็นหน้าบันและองค์ประกอบอื่นๆ อิฐสมัยกรุงศรีอยุธยานำมาก่อปิดช่องหน้าต่าง ปูนปั้นประดับหลุดล่วงเป็นส่วนใหญ่

อาคารประธานเป็นปราสาทสามหลังเรียงตัวกันตามแนวเหนือ-ใต้ หันหน้าไปทางทิศตะวันออก แต่ละองค์เชื่อมต่อกันโดยฉนวน ทั้งสามหลังมีองค์ประกอบแบบเดียวกัน เพียงแต่องค์กลางสูงใหญ่กว่าเล็กน้อย แผนผังเพิ่มมุม ออกมุขที่ด้านทั้งสี่ ภายในปราสาทแต่ละหลังมีแท่นฐานประดิษฐานรูปเคารพ แต่รูปเคารพเดิมเคลื่อนย้ายหมดแล้ว หลังคาชั้นซ้อนลดหลั่นกัน 5 ชั้น ต่อด้วยบัวกลุ่ม นภศูลหักหายไปแล้ว

พระปรางค์สามยอดเป็นปราสาทในวัฒนธรรมเขมรที่ใหญ่ที่สุดในจังหวัดลพบุรี เป็นตัวอย่างงานในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ที่สำคัญที่สุดตัวอย่างหนึ่ง และยังสะท้อนให้เห็นได้ว่าเมืองลพบุรีหรือละโว้มีความสำคัญมากในรัชกาลของพระองค์

ศาสตราจารย์ หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ ดิศกุล ทรงสันนิษฐานว่าภายในปราสาทหลังกลางประดิษฐานพระพุทธรูปนาคปรก หลังใต้ประดิษฐานพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร หลังเหนือประดิษฐานนางปรัชญาปารมิตา

ศิลปากร, กรม, ทะเบียนโบราณสถาน. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.

สุภัทรดิศ ดิศกุล, หม่อมเจ้า. ศิลปะสมัยลพบุรี. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2547.