ปราสาทประธานปราสาทพนมรุ้ง

จากรูปแบบทางศิลปกรรมของปราสาทประธานปราสาทพนมรุ้งแสดงให้เห็นว่าเป็นศิลปะแบบนครวัด แต่ขณะเดียวกันก็มีรูปแบบบางประการที่สืบต่อจากศิลปะแบบบาปวน จึงทำให้นักวิชาการกำหนดอายุศาสนสถานหลังนี้ไว้ราวครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ 17 แต่ไม่มีข้อมูลจากจารึกระบุชื่อผู้สร้าง สันนิษฐานกันว่างานส่วนใหญ่คงอยู่ภายใต้การอุปถัมภ์ของท่านนเรนทราทิตย์ เชื้อสายแห่งราชวงศ์มหิธรปุระ เพราะจารึกที่พบจากปราสาทพนมรุ้งกล่าวสรรเสริญท่านไว้มาก และยังกล่าวว่าท่านได้บวชเป็นฤาษีอยู่ที่ศาสนสถานแห่งนี้

ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

ปราสาทหลังนี้ได้รับการบูรณะโดยมีประสบการณ์จากการบูรณะปราสาทพิมายมาก่อน

ในปีพ.ศ. 2514 ได้รับงบประมาณ 500,000 บาท ได้มีการเตรียมการสำหรับการบูรณะ เริ่มงานจริงในเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2515 เริ่มลำเลียงหินที่หล่นรอบๆ ปราสาทประธานออกไปเรียงด้านนอก ขุดแต่งลานชั้นในพร้อมปรับพื้นที่ เริ่มบูรณะปราสาทน้อยด้วยวิธีอนัสติโลซิส งานครั้งนี้หยุดในเดือนกันยายน พ.ศ. 2515

ปีพ.ศ. 2516 ได้รับงบประมาณมาอีก 1,000,000 บาทโดยเริ่มปฏิบัติงานในเดือนมกราคม โดยขุดลอกและขุดบูรณะสระน้ำใหญ่ รื้อหินจากปรางค์น้อยจนถึงฐานรากและเสริมความมั่นคงด้วยคอนกรีตเสริมเหล็กทุกชั้นหินจนแล้วเสร็จ ขุดแต่งฐานพลับพลา ทางเดินโบราณระหว่างบันไดนาคถึงฐานพลับพลา ขุดแต่งและบูรณะรางระบายน้ำโบราณ เริ่มยกหินมุมปราสาทประธานด้านทิศตะวันตก เหนือและใต้ และที่มณฑปด้านตะวันออก ก่อนจะหยุดพักการบูรณะในเดือนกันยายน

ปีพ.ศ. 2517 ได้รับงบประมาณมาอีก 1,000,000 บาทโดยเริ่มปฏิบัติงานเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2517 เสริมความมั่นคงฐานรากมณฑปและมุขปราสาทประธาน เรียงหินปราสาทประธานกลับเข้าที่เดิมพร้อมเสริมความมั่นคงทุกชั้นหิน เริ่มบูรณะทางเดินด้านล่างระหว่างบันไดนาคและฐานพลับพลา ก่อนจะหยุดการบูรณะในเดือนกันยายน

ในปีพ.ศ. 2518 ได้รับงบประมาณมาอีก 1,000,000 บาทโดยเริ่มปฏิบัติงานเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2518 เรียงหินปราสาทประธานกลับเข้าที่เดิมพร้อมเสริมความมั่นคง หล่อเสานางเรียงเพิ่มเติมและนำมาประดับ 2 ข้างทางเดิน ขุดแต่งบันไดนาคบางส่วน

ปราสาทประธานหรือปรางค์ประธานสร้างจากหินทราย หันหน้าไปทางทิศตะวันออก องค์ประกอบสำคัญได้แก่ เรือนธาตุอยู่ในผังเพิ่มมุม ด้านเหนือ ใต้ และตะวันตกของเรือนธาตุเป็นมุขทางเข้าสู่ครรภคฤหะที่อยู่ภายใน ส่วนด้านตะวันออกเป็นอันตราละเชื่อมต่อกับมณฑปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีประตูทางเข้าสู่มณฑปทางด้านตะวันออก เหนือ และใต้ สันหลังคามุข อันตราละ และมณฑปประดับด้วยบราลี

หลังคาของเรือนธาตุเป็นชั้นซ้อนลดหลั่นกัน 5 ชั้น แต่ละชั้นจำลองย่อส่วนจากเรือนธาตุ ประดับด้วยบรรพแถลงและนาคปัก (กลีบขนุน) ยอดสุดเป็นกลศ นภศูลที่เคยมีอยู่พักหายไปแล้ว

ปราสาทประธานหรือปรางค์ประธานของปราสาทพนมรุ้งแสดงให้เห็นถึงลักษณะหลายประการของช่างท้องถิ่นที่ต่างไปจากปราสาทในเมืองพระนคร เป็นต้นว่า บรรพแถลงและนาคปัก (กลีบขนุน) ที่เรียงรายอยู่ตามชั้นซ้อนของหลังคามิได้ตั้งตรงเป็นมุมฉาก แต่ทำเอนเข้าด้านใน ส่งผลให้ชั้นซ้อนของหลังคาเป็นทรงพุ่ม รูปแบบเช่นนี้เป็นลักษณะที่พบได้ในปราสาทพิมายเช่นกัน นับเป็นหนึ่งในหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่าศิลปะเขมรในประเทศไทยกับประเทศกัมพูชามีสกุลช่างที่ต่างกัน

ปราสาทพิมาย เพราะมีรูปแบบทางศิลปกรรมหลายอย่างที่คล้ายกัน เช่น ยอดปราสาททรงพุ่มอันเกิดจากการทำนาคปักและบรรพแถลงให้เอนเข้าด้านใน สันนิษฐานว่าช่างที่สร้างปราสาทพนมรุ้งได้รับแบบแผนดังกล่าวนี้มาจากปราสาทพิมาย

ศิลปากร, กรม. ทะเบียนโบราณสถาน. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.

ศิลปากร, กรม. ปราสาทพนมุร้ง. พิมพ์ครั้งที่ 5, กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2548.

สมบูรณ์ บุณยเวทย์ “บันทึกประสบการณ์ครั้งเริ่มบูรณะปราสาทหินพิมายและปราสาทหินพนมรุ้ง” ศิลปากร, (กันยายน-ตุลาคม 2541), หน้า 74 – 78.