ปราสาทพนมวัน

สร้างอุทิศถวายพระศิวะและพระวิษณุตามข้อความที่ปรากฏในจารึกกรอบประตูปราสาทประธาน

ก่อด้วยหินทราย

อยู่ในแผนผังสี่เหลี่ยมจัตุรัสหันหน้าไปทางทิศตะวันออก กลุ่มปราสาทประธานประกอบด้วยตัวปราสาทประธาน อันตราละ และมณฑปตั้งอยู่บนฐานเดียวกัน

ปราสาทประธานมีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัสออกมุม มีซุ้มมุขและประตูทางเข้าทั้งสี่ทิศ โดยมีมุขทางเข้าด้านทิศตะวันออกเชื่อมต่อกับอันตราละคือฉนวนหรือมุขกระสันซึ่งทำเป็นทางผ่านไปยังมณฑปที่อยู่ทางด้านหน้า มณฑปนั้นมีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีประตูทางเข้าทั้งสี่ทิศเช่นเดียวกับปราสาทประธาน และมีหลังคาเป็นรูปโค้งทรงประทุน ทั้งหมดนี้ล้อมรอบด้วยแนวระเบียงคดซึ่งมีโคปุระหรือซุ้มประตูอยู่ทั้ง 4 ทิศ แต่ละมุมทั้ง 4 ของระเบียงคดยังปรากฏซุ้มทิศขนาดเล็กทรงสี่เหลี่ยมออกมุมมีประตูทางเข้าและประตูที่เชื่อมต่อกับปีกโคปุระทั้ง 2 ด้าน

ส่วนทางทิศใต้ของปราสาทประธานในเขตระเบียงคดมีปราสาทขนาดย่อมลงมาเรียกกันว่าปรางค์น้อย มีผังแบบเพิ่มมุม ส่วนฐานก่อด้วยศิลาแลง แต่ส่วนของเรือนธาตุก่อด้วยหินทราย มีประตูทางเข้าออกทางทิศตะวันออกเพียงด้านเดียว ด้านที่เหลือเป็นประตูหลอก ปัจจุบันส่วนยอดได้พังทลายลงมาแล้ว องค์ปราสาทยังไม่มีการสลักลวดลายตกแต่งลงไปเป็นเพียงโครงสร้างรูปปราสาทเท่านั้น จากลักษณะดังกล่าวข้างต้นสันนิษฐานว่าปรางค์น้อยนี้น่าจะมีอายุอยู่ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 16 เป็นต้นมา ภายในยังเป็นที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบาทหินทราย

เป็นตัวอย่างของปราสาทหินในวัฒนธรรมเขมรที่สร้างขึ้นในช่วงศิลปะแบบบาปวน รูปแบบต่างๆ เช่น แผนผัง องค์ประกอบทางสถาปัตยกรรม การใช้หินทรายสีแดงและสีเทา จะเป็นแม่แบบให้ปราสาทพิมายซึ่งเป็นปราสาทในวัฒนธรรมเขมรที่ใหญ่ที่สุดในดินแดนไทย

พื้นที่ตั้งของปราสาทพนมวัน แต่เดิมนั้นมีการพบหลักฐานการอยู่อาศัยของผู้คนมาก่อนหน้านี้แล้ว จากหลักฐานการขุดค้นทางโบราณคดีแสดงให้แห็นว่าเคยใช้เป็นที่ฝั่งศพของคนสมัยก่อนประวัติศาสตร์ จนกระทั่งต่อมาในช่วงพุทธศตวรรษที่ 15 มีการสร้างศาสนสถานในวัฒนธรรมขอม เป็นอาคารก่ออิฐกระจายตัวอยู่ภายในระเบียงคด นอกจากนี้ยังมีการพบทับหลังในช่วงระยะเวลานี้ด้วย

ต่อมาในราวพุทธศตวรรษที่ 16 – ต้นพุทธศตวรรษที่ 17 พื้นที่นี้ได้มีการปฏิสังขรณ์ศาสนสถานขึ้นใหม่โดยสร้างปราสาท และกลุ่มอาคารอื่นๆ ด้วยหินทรายทับซ้อนในตำแหน่งเดิม แต่การก่อสร้างคงไม่แล้วเสร็จสมบูรณ์เนื่องจากปราสาทยังสลักลวดลายไม่เสร็จและหินทรายบางก่อนยังไม่ได้ขัดให้เรียบ

1. ปราสาทพิมาย นครราชสีมา

2. ปราสาทพนมรุ้ง บุรีรัมย์

พงศ์ธันว์ บรรทม. ปราสาทพนมวัน. กรุงเทพฯ : สำนักงานโบราณคดีและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติที่ 9 นครราชสีมา, 2544.

สุริยวุฒิ สุขสวัสดิ์, ม.ร.ว.,บรรณาธิการ. ปราสาทหินและทับหลัง. กรุงเทพฯ: โครงการสืบสานมรดกและวัฒนธรรมไทย, 2542.