พระไภษัชยคุรุ

ไม่ปรากฏหลักฐานเอกสารที่เกี่ยวข้องกับประวัติการสร้างโดยตรง แต่จากการค้นพบภายในกู่แก้วซึ่งเป็นศาสนสถานประจำอโรคยศาลที่พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 โปรดให้สร้างขึ้น และรูปแบบเทียบได้กับประติมากรรมในศิลปะเขมรแบบบายน จึงสันนิษฐานได้ว่าประติมากรรมองค์นี้ควรสร้างขึ้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 รัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ 7

หินทรายแกะสลัก

ค้นพบที่กู่แก้ว ตำบลดอนช้าง อำเภอเมือง จังหวัดขอนแก่น ศาสนสถานแห่งนี้เป็นศาสนสถานประจำอโรคยศาล

ประติมากรรมอยู่ในอิริยาบถนั่งขัดสมาธิราบบนฐานหน้ากระดานที่ประดับลายกลีบบัว พระพักตร์สี่เหลี่ยม พระขนงทั้งสองข้างคมเป็นสันและเชื่อมต่อกัน พระเนตรเบิกโพรง แย้มพระโอษฐ์เล็กน้อย สวมมงกุฎอันประกอบด้วยกระบังหน้าและรัดเกล้ากรวยซ้อนชั้น สวมกุณฑลทรงตุ้มแหลม พระกรกายช่วงบนเปล่าเปลือย พระหัตถ์แต่ละข้างถือวัชระโดยวางซ้อนกันบริเวณพระอุทร

ประติมากรรมที่มีลักษณะแบบนี้ยังเป็นที่ถกเถียงทางวิชาการว่าควรหมายถึงทิพยบุคคลองค์ใด จากการที่ถือวัชระในพระหัตถ์ทั้งสองซึ่งวางอยู่ในตำแหน่งพระอุทรทำให้หลายท่านเชื่อว่าเป็นรูปของพระวัชรธร อันเป็นภาคปรากฏของพระอาทิพุทธเจ้า ผู้สูงสุดในคติพุทธศาสนามหายาน อย่างไรก็ตามประติมากรรมแบบนี้ค้นพบได้มากมายตามศาสนสถานประจำอโรคยศาล ทำให้หลายท่านสันนิษฐานว่าเป็นพระไภษัชยคุรุ ผู้เป็นพระพุทธเจ้าแห่งการแพทย์ในคติพุทธศาสนามหายาน

ปัจจุบันยังเป็นที่ถกเถียงทางวิชาการว่าประติมากรรมแบบนี้ควรเป็นทิพยบุคคลใดแน่

ข้อสันนิษฐานแรกที่แพร่หลายให้ความเห็นว่าน่าจะเป็นพระวัชรธรอันเป็นภาคปรากฏของพระอาทิพุทธเจ้า ซึ่งเป็นพระพุทธเจ้าสูงสุดในคติพุทธศาสนามหายาน โดยให้เห็นผลว่าประติมากรรมนี้ถือวัชระในพระหัตถ์ทั้งสองข้างละ 1 เล่มในตำแหน่งพระอุทร คล้ายกับรูปพระวัชรธรที่พบแพร่หลายในดินแดนที่พุทธศาสนามหายานรุ่งเรือง เช่น ธิเบต เนปาล

ข้อสันนิษฐานที่สองซึ่งยังไม่แพร่หลายมากนักให้ความเห็นว่าน่าจะเป็นพระไภษัชยคุรุ ผู้เป็นพระพุทธเจ้าแห่งการแพทย์ในคติพุทธศาสนามหายาน โดยให้เห็นว่าประติมากรรมแบบนี้พบได้ตามศาสนสถานประจำอโรคยศาล หรือศาสนสถานประจำสถานพยาบาล หลายแห่งมีจารึกระบุชัดเจนว่าพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 โปรดให้สร้างขึ้น ทั้งยังมีเนื้อหาบางส่วนกล่าวสรรเสริญพระไภษัชยคุรุด้วย จึงเชื่อว่าศาสนสถานประจำสถานพยาบาลควรประดิษฐานพระไภษัชยคุรุเป็นประธาน เมื่อประติมากรรมรูปบุคคลถือวัชระในพระหัตถ์แบบนี้ค้นพบตามศาสนสถานประจำอโรคยศาล จึงทำให้นักวิชาการเกิดความเชื่อว่าน่าจะเป็นรูปพระไภษัชยคุรุ

ประติมากรรมถือวัชระจากศาสนสถานประจำอโรคยศาลอื่นๆ เช่น ประติมากรรมจากกู่คันธนาม อำเภอโพนทราย จังหวัดร้อยเอ็ด

รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล. “ประติมานวิทยาของรูปเคารพในสุคตาลัย ศาสนสถานประจำอโรคยศาล” เมืองโบราณ, ปีที่ 40, ฉบับที่ 3 (กรกฎาคม-กันยายน 2557), หน้า 108-121.

รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล. “อโรคยศาล ความรู้ทั่วไปและข้อสังเกตเบื้องต้น” เมืองโบราณ, ปีที่ 30, ฉบับที่ 3 (กรกฎาคม-กันยายน 2547), หน้า 15-53.