พระธาตุเชิงชุม

ไม่ปรากฏหลักฐานการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมทำให้ทราบได้ว่าเดิมทีสถานที่แห่งนี้เคยเป็นปราสาทศิลาแลงในวัฒนธรรมเขมรมาก่อน กำหนดอายุจากจารึกที่พบบนกรอบประตูด้านตะวันออกได้ราวพุทธศตวรรษที่ 17 อย่างไรก็ตามการสร้างปราสาทด้วยศิลาแลงทำให้นึกถึงศาสนสถานเขมรในช่วงพุทธศตวรรษที่ 18

ประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 52 ฉบับที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

พระธาตุเชิงชุมเป็นพระธาตุทรงบัวเหลี่ยม ก่ออิฐถือปูนครอบทับปราสาทเขมรที่ก่อจากศิลาแลง

พระธาตุเชิงชุมมีแผนผังสี่เหลี่ยม เรือนธาตุมีรูปแบบเป็นชุดฐานเขียงซ้อนลดหลั่นกัน ด้านทั้งสี่มีซุ้มประตูทรงปราสาท ซุ้มด้านตะวันออกเป็นทางเข้าสู่ห้องคูหาที่ตั้งอยู่ภายใน โดยห้องดังกล่าวนี้ก็คือครรภคฤหะเดิมของปราสาทเขมรนั่นเอง ในขณะที่ซุ้มประตูด้านใต้ ตะวันตก และเหนือ แม้ว่าจะผลักบานประตูได้แต่ก็ไม่สามารถเข้าไปภายในได้ เพราะเมื่อผลักเข้าไปจะพบกับผนังประตูหลอกของปราสาทศิลาแลง

พระธาตุเชิงชุมสร้างขึ้นในสมัยล้านช้างครอบทับปราสาทเขมรที่มีมาก่อน เป็นหนึ่งในหลักฐานของการซ่อมแปลง ศาสนสถานเขมรให้กลายเป็นพระธาตุ ซึ่งเป็นประเพณีที่พบได้แพร่หลายในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

นอกจากนี้ยังเป็นศาสนสถานศักดิ์สิทธิ์สองฝั่งโขงเพราะเชื่อกันตามตำนานอุรังคธาตุว่าเป็นสถานที่ที่พระพุทธเจ้าสี่พระองค์เสด็จมาประทับรอยพระพุทธบาทไว้

…

เรื่องราวของพระธาตุเชิงชุมในทางตำนานปรากฏอยู่ในตำนานอุรังคธาตุ อันเป็นตำนานที่เล่าว่าย้อนกลับไปถึงสมัยพุทธกาลว่าพระพุทธองค์เคยเสด็จมายังดินแดนสองฝั่งโขง วัตถุประสงค์หลักของตำนานก็เพื่อเล่าประวัติการสร้างพระธาตุพนม แต่ขณะเดียวกันก็กล่าวถึงตำนานของบ้านเมืองและสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ริมสองฝั่งโขง ซึ่งรวมถึงพระธาตุเชิงชุมด้วย

ในส่วนของพระธาตุเชิงชุมนั้นตำนานอุรังคธาตุได้เล่าไว้ว่า พระพุทธองค์เสด็จมายังหนองหารหลวง เจ้าเมืองในครั้งนั้นคือพระยาสุวรรณภิงคาร พระพุทธองค์ได้ประทับรอยพระพุทธบาทไว้ที่เมืองแห่งนี้เหนือสถานที่ที่พระอดีตพุทธเจ้า 3 พระองค์ คือ พระกกุสันธะ พระโกนาคมนะ และพระกัสสปะ ได้ประทับรอยพระพุทธบาทไว้ก่อน จึงเป็นที่มาของชื่อเรียกพระธาตุเชิงชุม ซึ่งหมายถึงที่ประชุมพระพุทธบาท

ประภัสสร์ ชูวิเชียร. ศิลปะลาว. กรุงเทพฯ : มติชน, 2558.

ธรรมราชานุวัตร, พระ. และ โสภณเจติยาภิบาล, พระ. อุรังคนิทาน ตำนานพระธาตุพนม (พิสดาร). พิมพ์ครั้งที่ 11, กรุงเทพฯ : จูน พับลิชชิง, 2551.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. เจดีย์ พระพุทธรูป ฮูปแต้ม สิม ศิลปะลาวและอีสาน. กรุงเทพฯ : มิวเซียมเพรส, 2555.