ดอนขุมเงิน

ได้ค้นพบแท่นฐานประดิษฐานโคที่มีจารึกของพระเจ้ามเหนทรวรมัน (ราว พ.ศ. 1150-1159) ในศาสนสถานแห่งนี้ โดยข้อความจารึกเป็นภาษาสันสกฤต อักษรปัลลวะ แปลโดยสุรสิทธิ์ ไทยรัตน์ ได้ความว่า

พระราชาผู้ทรงพระนามว่า จิตรเสน ผู้เป็นพระนัดดาของพระศรีสารวเภามะ เป็นพระโอรสของพระศรีวีรวรมัน โดยแท้จริงแล้วแม้ว่าทรงพระอนุชาตามศักดิ์ แต่ทรงได้เป็นพระภราดาของพระศรีภววรมัน ได้เสด็จขึ้นครองราชย์แล้ว ต่อจากนั้นมาจึงทรงได้รับการขนานพระนามใหม่ว่า พระเจ้าศรีมเหนทรวรมัน

พระองค์ได้แสดงความจงรักภักดีต่อองค์พระศิวะผู้ทรงพระนามว่า พระพฤษธวัช ได้สร้างรูปพระโค (สร้างรูปพระพฤษภแทนองค์พระศิวะ) ที่ตกแต่งด้วยศิลาอย่างดี ขณะที่ทรงสำเร็จความสมประสงค์ที่พระองค์ทรงมีชัยชนะอยู่เหนือราชอาณาจักรทั้งปวง

พระองค์ทรงมีพระปัญญาปราดเปรื่องที่สมบูรณ์ด้วย (ความยิ่งใหญ่ในการปราบข้าศึกศัตรู) ทรงมีพระดำรัสถึงเรื่องโบราณราชประเพณีที่ถ่ายทอดสืบต่อกันมา ทรงใฝ่พระทัยอยู่ทุกขณะที่จะปราบปรามศัตรูให้อยู่ในอำนาจ ด้วยการระมัดระวังกองทัพมิให้ประมาท บำรุงรักษากำลังกองทัพด้วยดี และจัดระเบียบกองทัพให้เข้มแข็ง

ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานประกาศในราชกิจจานุเบกษาเล่มที่ 114 ตอนที่พิเศษ 80 ง วันที่ 12 กันยายน พ.ศ. 2540 และได้ดำเนินการทางโบราณคดีที่นี่ระหว่างเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2548 – เดือนมกราคม พ.ศ. 2549

จากสภาพปัจจุบันซึ่งพังทลายและถูกรื้อทำลายอย่างมาก ทำให้เห็นว่าศาสนสถานแห่งนี้มีหลายอย่างที่ผิดแปลกไปจากปราสาทในวัฒนธรรมเขมรอื่นๆ ทั่วไป เช่น หินทรายที่นำมาใช้ก่อสร้างมิได้มีความหนาเฉกเช่นหินทรายตามปราสาทหินทั่วไป หินทรายบางจุดนำมาก่อในลักษณะของแนวคันเขื่อนมากกว่านำมาเรียงก่อเป็นตัวสถาปัตยกรรมแบบปราสาทหิน

ศาสนสถานแห่งนี้เป็นสถานที่ที่ค้นพบฐานรูปเคารพที่มีจารึกของพระเจ้ามเหนทรวรมัน (ราว พ.ศ. 1150-1159) กษัตริย์กัมพูชายุคแรกเริ่ม เชื่อกันว่าศาสนสถานหลังนี้น่าจะสร้างขึ้นในสมัยของพระองค์ หากเป็นจริงย่อมหมายความว่าเป็นศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมรที่เก่าแก่ที่สุดในดินแดนไทย และเป็นตัวแทนสำหรับศึกษาศิลปะเขมรในประเทศไทยยุคแรกเริ่ม ก่อนที่จะพัฒนาเข้าสู่ศิลปะเขมรสมัยก่อนเมืองพระนครแบบสมโบร์ไพรกุก

.........

หินทรายจำนวน 4 ก้อนที่ใช้กรุผนังบ่อน้ำมีจารึกเป็นตัวอักษรตัวเดียวปรากฏอยู่ ก่องแก้ว วีระประจักษ์ ได้อ่านและแปลจารึกบนก้อนหินทรายนี้ ได้แสดงความเห็นว่าเป็นอักษรปัลลวะ อายุราวพุทธศตวรรษที่ 12 เหมือนกันกับจารึกบนฐานประดิษฐานโคที่สร้างโดยพระเจ้ามเหนทรวรมัน

หินทรายก้อนแรกอยู่ทางผนังด้านเหนือใกล้ก้นบ่อมีจารึกรูปอักษร “ล” ก้อนที่สองอยู่ทางผนังด้านใต้ใกล้ก้นบ่อมีจารึกรูปอักษร “ช” ก้อนที่สามอยู่ทางผนังด้านตะวันตกใกล้ปากบ่อมีจารึกรูปอักษร “ป” ก้อนสุดท้ายหลุดออกมาจากตำแหน่งเดิมแต่สันนิษฐานว่าเคยอยู่ที่ผนังด้านตะวันออกใกล้ปากบ่อ มีจารึกรูปอักษร “ย”

รูปอักษรเหล่านี้เป็นพระนามของเทพเจ้าในศาสนาพราหมณ์แต่ละองค์ “ล” คือพระศิวะ “ช” คือพระวิษณุ “ป” คือนางปารพตี และ “ย” คือพระลักษมี

จารึกรูปอักษรเหล่านี้จึงทำขึ้นเนื่องในพิธีกรรมความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ โดยอาจเกี่ยวข้องกับการเป็นบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์ก็เป็นได้

ศาสนสถานหลังนี้มีลักษณะหลายประการที่แตกต่างไปจากศาสนสถานเขมร เช่น แผนผังที่ให้ความสำคัญกับบ่อน้ำโดยตั้งอยู่หน้าปราสาทประธาน ขนาดของหินทรายที่ไม่หนามากนักเมื่อเทียบกับความกว้างและยาว และวิธีการก่อเรียงที่ใช้สันหรือด้านหน้าปักลงดิน แลดูคล้ายคันเขื่อน เหล่านี้แตกต่างไปจากศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมรทั่วไป อาจเพราะเป็นศาสนสถานที่รุ่นแรกเริ่มที่ระบบระเบียบตามแบบแผนของปราสาทเขมรยังไม่ลงตัว

ก่องแก้ว วีระประจักษ์, “จารึกที่บ่อน้ำบริเวณแหล่งโบราณคดีดอนขุมเงิน” ศิลปากร, ปีที่ 51, ฉบับที่ 2 2 (มีนาคม – เมษายน 2550), หน้า 27 – 35.

ทศพร ศรีสมาน, “จารึกพระเจ้าจิตรเสน บนฐานรูปเคารพหินทรายที่พบจากแหล่งโบราณคดีดอนขุมเงิน” ศิลปากร, ปีที่ 50, ฉบับที่ 2 (มีนาคม – เมษายน 2550), หน้า 45-48.