พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์

สร้างขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวออกแบบโดยพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นปราบปรปักษ์ สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเพื่อเป็นที่ประทับเวลาเสด็จมาทอดพระเนตรอุทยานแห่งชาติเขาสามร้อยยอด โดยมีพระยาชลยุทธโยธินเป็นแม่กองในการก่อสร้าง

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 69 ตอนที่ 60 วันที่ 30 กันยายน พ.ศ. 2495

พระที่นั่งตั้งอยู่บนเนินดินใจกลางถ้ำที่มีลักษะโปร่งแสงแดดส่องถึงพระที่นั่งคูหาคฤหาสน์เป็นพระที่นั่งโถงแบบจัตุรมุข โดยมีมุขทางด้านเหนือและด้านใต้ยาวกว่ามุขด้านตะวันตกและตะวันออก หลังคาเป็นเครื่องไม้ซ้อนชั้น ประดับช่อฟ้า ใบระหา หางหงส์

พระที่นั่งคูหาคฤหาสน์ตั้งอยู่ภายในถ้ำพระยานคร อุทยานแห่งชาติเขาสามร้อยยอด จ.ประจวบคีรีขันธ์ เป็นพระที่นั่งทรงจัตุรมุข สร้างขึ้นเพื่อเป็นที่ประทับของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อเสด็จประพาสเขาสามร้อยยอด ในคราวเดียวกับที่เสด็จประพาสแหลมมลายู โดยได้เสด็จมาประพาสถ้ำพระยานครเมื่อวันที่ 20 มิถุนายน พ.ศ.2433

จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. พระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่องเสด็จประพาสแหลมมลายูเมื่อรัตนโกสินทร์ศก 108, 109, 117, 120 รวม 4 คราว. พระนคร : หอพระสมุดวชิรญาณ, 2468.