ปราสาทประธานพิมาย

ปราสาทพิมายไม่ปรากฏหลักฐานการสร้างที่แน่ชัดว่าเริ่มเมื่อใด และใครเป็นผู้สร้าง แต่ข้อมูลจากรูปแบบทางศิลปกรรมและจารึกทำให้เชื่อได้ว่าสร้างขึ้นราวกลาง - ครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ 17 เพราะศิลปกรรมเป็นแบบบาปวนผสมกับนครวัด

อย่างไรก็ตาม จากการขุดค้นขุดต่างทางโบราณคดีทำให้พบปราสาทก่ออิฐอยู่ใต้ปราสาทประธานและโคปุระ ปราสาทอิฐนี้ถูกรื้อลงเมื่อคราวสร้างปราสาทพิมายหลังที่เห็นในปัจจุบัน เป็นหลักฐานว่าปราสาทหินหลังปัจจุบันซ้อนทับอยู่บนศาสนสถานที่เก่าแก่กว่า แต่ไม่อาจกำหนดอายุที่แน่ชัดได้

ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 53 ตอนที่ 34 27 กันยายน พ.ศ. 2478

ปราสาทแห่งนี้เริ่มมีการขุดค้นอย่างจริงจังเมื่อ พ.ศ. 2497 โดยขุดแต่งบริเวณใกล้กับปราสาทและได้เสริมความมั่นคงด้วยคอนกรีตเสริมเหล็กในส่วนที่ชำรุดมากๆ

ต่อมาใน พ.ศ. 2506 กรมศิลปากรได้รับงบประมาณ 1,000,000 บาท ในการดำเนินการบูรณะ โดยมีหม่อมเจ้ายาใจ จิตรพงศ์ เป็นผู้อำนวยการบูรณะ และนายโกรลิเยร์กับนายปิชาร์ดเป็นผู้ให้คำแนะนำ ปราสาทแห่งนี้ถือเป็นแห่งแรกที่ใช้วิธีการบูรณะโบราณสถานแบบอนัสติโลซิส ทำแผนผังหินหล่น ถ่ายรูปสภาพปัจจุบันโดยละเอียด

ในพ.ศ. 2507 ได้ยกหินจากยอดปราสาทประธาน โดยทำการถ่ายรูปวัดขนาด แสดงทิศทาง เขียนแปลนไว้ทุกชั้น โดยเมื่อยกหินลงมาทุกๆ 6 ชั้นจะพบโบราณวัตถุจำพวกแก้ว แหวน แผ่นเงิน แผ่นทองฝังอยู่ในหินที่เจาะเป็นหลุมและมีอิฐเป็นฝาปิด ตำแหน่งของหลุมจะอยู่ตามทิศ 4 บ้าง 8 มีการขุดตรวจบริเวณพื้นตรงกลางปราสาทประธาน พบว่าเป็นผนังก่ออิฐกันดินไว้ 4 ด้าน

พ.ศ. 2508 ยกหินที่ยอดปราสาทประธานและยกหินจากมุขทั้งสี่ เสริมความมั่นคงด้วยคอนกรีตเสริมเหล็กแล้วเรียงกลับที่เดิม

พ.ศ. 2509 ยกหินจากมณฑปด้านใต้ลงจนถึงพื้นดิน ทำรากฐานใหม่ด้วยคอนกรีตเสริมเหล็ก เรียงหินมณฑปกลับเข้าที่เดิมพร้อมเสริมความมั่นคงในทุกชั้น และยกหินยอดปราสาทประธานกลับเข้าที่เดิม

พ.ศ. 2510 ได้ปฏิบัติงานต่อเนื่องมาโดยเป็นการยกหินขึ้นเรียงกลับที่เดิม นอกจากนี้ยังทำการขุดแต่งโคปุระด้านทิศเหนือ มุมกำแพงด้านทิศตะวันออกและตะวันตกด้วย

ปราสาทประธานหรือปรางค์ประธานสร้างจากหินทรายสีเทา หันหน้าไปทางทิศใต้ องค์ประกอบสำคัญได้แก่ เรือนธาตุอยู่ในผังเพิ่มมุม ด้านเหนือ ตะวันออก และตะวันตกของเรือนธาตุเป็นมุขทางเข้าสู่ครรภคฤหะที่อยู่ภายใน ส่วนด้านใต้เป็นอันตราละเชื่อมต่อกับมณฑปสี่เหลี่ยมผืนผ้า มีประตูทางเข้าสู่มณฑปทางด้านใต้ (ในอดีตทางด้านนี้น่าจะมีรูปเคารพ จึงไม่อาจเข้าไปภายในได้จริง) ตะวันออก และตะวันตก ประดับบราลีที่สันหลังคามุข อันตราละ และมณฑป

หลังคาของเรือนธาตุเป็นชั้นซ้อนลดหลั่นกัน แต่ละชั้นจำลองย่อส่วนจากเรือนธาตุ ประดับด้วยบรรพแถลงและนาคปัก (กลีบขนุน) ยอดสุดเป็นกลศ นภศูลที่เคยมีอยู่พักหายไปแล้ว

ปราสาทพิมายเป็นศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมรที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย สะท้อนถึงความสำคัญของเมืองพิมายและปราสาทพิมายได้เป็นอย่างดี นอกจากนี้ในทางศิลปกรรมยังแสดงให้เห็นถึงลักษณะทางสกุลช่างที่ต่างไปจากกัมพูชา เช่น ยอดทรงพุ่ม ลวดบัวกรวยเชิงประดับผนังเรือนธาตุอยู่สูงกว่าปกติ ลักษณะดังกล่าวนี้ยังส่งไปยังศาสนสถานอื่นๆ ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เช่น ปราสาทพนมรุ้ง

ศาสนสถานแห่งนี้มิได้สร้างขึ้นเนื่องในศาสนพาราหมณ์เฉกเช่นศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมรอื่นๆ หากแต่สร้างขึ้นเนื่องในศาสนาพุทธมหายาน แต่ก็มีเรื่องราวของเทพเจ้าในศาสนาพราหมณ์ปรากฏอยู่ตามส่วนต่างๆ ของปราสาทด้วย เช่น ทับหลัง หน้าบัน สะท้อนถึงการผสมผสานกลมกลืนระหว่างพุทธศาสนากับศาสนาพราหมณ์ในพื้นที่แห่งนี้ได้เป็นอย่างดี

…...

1. คำว่า “พิมาย” เพี้ยนมาจาก “วิมาย” อันเป็นนามที่ใช้เรียกปราสาทแห่งนี้ นอกจากนี้ยังปรากฏชื่อเมืองพิมายในจารึกปราสาทพระขรรค์ ซึ่งระบุว่าพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 โปรดให้สร้างที่พักพร้อมไฟหรือที่พักคนเดินทางจากเมืองพระนครมายังเมืองพิมาย

ปราสาทพนมรุ้ง เพราะมีรูปแบบทางศิลปกรรมหลายอย่างที่คล้ายกัน เช่น ยอดปราสาททรงพุ่มอันเกิดจากการทำนาคปักและบรรพแถลงให้เอนเข้าด้านใน สันนิษฐานว่าช่างที่สร้างปราสาทพิมายได้ส่งต่อแบบแผนดังกล่าวนี้ไปสู่ปราสาทพนมรุ้ง

ศิลปากร, กรม. ทะเบียนโบราณสถาน. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2532.

ศิลปากร, กรม. อุทยานประวัติศาสตร์พิมาย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.

ศิลปากร, กรม. อุทยานประวัติศาสตร์พิมาย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.