ปรางค์แขก

ไม่พบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบศิลปกรรมที่พบจากปราสาทประธาน 3 หลัง เช่น การทำเสาอิงหรือเสาหลอกที่มุมประธาน การทำซุ้มประดิษฐานรูปเคารพภายในครรภคฤหะโดยซุ้มประกอบด้วยวงโค้งสามวง เป็นรูปแบบที่พบได้ในปราสาทเขมรช่วงพุทธศตวรรษที่ 15 จึงเชื่อว่าปรางค์แขกคงสร้างขึ้นในระยะเวลานี้

ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานประกาศในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 53 ตอนที่ 34 27 กันยายน พ.ศ. 2478

ปรางค์แขกเป็นปราสาทอิฐ 3 หลังวางเรียงกันตามแนวเหนือใต้ หันหน้าไปทางทิศตะวันออก หลังกลางมีความสูงและใหญ่กว่าอีก 2 หลัง จากการขุดตรวจโดย ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.สฤษดิ์พงศ์ ขุนทรง ได้พบว่าปราสาททั้งสามหลังตั้งอยู่บนฐานไพทีเดียวกัน

ปราสาททั้ง 3 หลังมีรูปแบบทำนองเดียวกัน คือ แผนผังเพิ่มมุม ทางด้านตะวันออกเป็นประตูสู่ครรภคฤหะ ผนังด้านเหนือ ใต้ และตะวันตก เป็นประตูหลอก เหนือเรือนธาตุเป็นหลังคาชั้นซ้อนลดหลั่นกัน ปูนฉาบหลุดล่วงออกไปแล้วเป็นส่วนใหญ่

ปราสาทปรางค์แขกเป็นศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมรในภาคกลางที่เก่าแก่ที่สุด กำหนดอายุได้ราว พ.ศ. 1450-1500 หรือหลังจากนี้เล็กน้อย เป็นหลักฐานที่บ่งบอกว่าระยะเวลานั้นวัฒนธรรมและอาจเป็นเรื่องการเมืองจากกัมพูชาได้เข้ามายังภาคกลางของไทยแล้ว โดยลพบุรีน่าจะเป็นเมืองแรกที่อยู่ภายใต้กระแสธารทางวัฒนธรรมดังกล่าวชัดเจนที่สุด

พระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เรื่อง ระยะทางเสด็จประพาสมณฑลอยุธยาเมื่อปีขาล พ.ศ. 2421 เรียกศาสนสถานแห่งนี้ว่า “เทวสถาน” พระองค์ทรงพรรณนาไว้ว่า “...ที่เทวสถานนั้นก่อเปนปรางค์อยู่สามยอดเหมือนกัน แต่ไม่ได้ชักถึงกัน พื้นต่อแต่ช่องประตูก่ออุดเสียสามด้าน เปิดไว้ด้านเดียว ในพระปรางค์องค์กลางตามผนังข้างในก่อชักอิฐเปนคูหา ผนังไม่ได้ถือปูน ก่ออิฐแล้วขัดเรียบเหมือนกระเบื้องหน้าวัวไม่เห็นปูน ตั้งแต่ใต้เพดานจนถึงพื้น บนเพดานขึ้นไปก่อตามธรรมเนียม เพดานนั้นยังเหลืออยู่บ้าง ใช้พื้นทาสีดาวจำหลักลายปิดทอง ที่ในกลางปรางค์มีถานก่ออิฐขึ้นไปสูงประมาณศอกหนึ่ง ศิลารางโม่วางอยู่ครึ่งแท่งเปนของหักกลาง อีกแผ่นหนึ่งนั้นไปทิ้งอยู่ที่ประตูทางที่จะเข้าในปรางค์ เห็นจะเปนพระศิวลึงค์ตั้งบนรางโม่ใหญ่ทีเดียว แต่พระศิวลึงค์นั้นหายไปหาเห็นไม่ เทวสถานนี้เห็นจะเปนของเก่าสำหรับเมืองลพบุรีสืบมาแต่โบราณ ริมเทวสถานมีหอพื้นสองชั้นเปนฝีมือเดียวกันกับวังอยู่ริมนั้น อีกหอหนึ่งเห็นจะเปนหอเชือกหรือโรงพิธีพราหมณในการคชกรรม...”

สำหรับชื่อ “ปรางค์แขก” เป็นชื่อที่ชาวบ้านทั่วไปเรียกขานกันมานานแล้วเช่นกัน เห็นได้จากบันทึกของพันตรี ลูเนต์ เดอ ลาฌองกีแยร์ ที่ทำขึ้นเมื่อกว่า 100 ปีมาแล้ว

ศิลปากร, กรม, ทะเบียนโบราณสถาน. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.

สฤษดิ์พงศ์ ขุนทรง, “ปรางค์แขกเมืองลพบุรีกับประเด็นศึกษาใหม่,” วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2548.