พระธาตุหนองสามหมื่น

ไม่ปรากฏหลักฐานการสร้าง แต่จากรูปแบบงานศิลปกรรมสันนิษฐานว่าน่าจะสร้างขึ้นในราวปลายพุทธศตวรรษที่ 21 – ต้นพุทธศตวรรษที่ 22 ส่วนเหนือเรือนธาตุขึ้นไปอาจมีการบูรณะเพิ่มเติมในพุทธศตวรรษที่ 24

ก่ออิฐถือปูน

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 53 ตอนที่ 24 วันที่ 2 สิงหาคม พ.ศ. 2479 พระธาตุหนองสามหมื่นได้รับการขุดแต่งและบูรณะจนแล้วเสร็จระหว่างปี พ.ศ. 2531 – 2533

เจดีย์อยู่ในผังเพิ่มมุม มีลายประทักษิณด้านล่างรองรับฐานสิงห์สองฐานต่อด้วยฐานบัวคว่ำบัวหงายคาดลูกแก้วอกไก่ 1 เส้น เรือนธาตุตกแต่งด้วยลายกาบบน-กาบล่าง มีการประดับพระพุทธรูปภายในซุ้ม เหนือขึ้นไปเป็นหลังคาลาด เรือนชั้นซ้อนมีการจำลองเรือนธาตุขึ้นไปและมีการเพิ่มปราสาทจำลองหรือยอดซุ้มเหนือหลังคาทั้ง 4 ด้าน ส่วนยอดเป็นเจดีย์ทรงระฆังสี่เหลี่ยม

เจดีย์ที่มีการผสมผสานหลากศิลปะเข้าด้วยกัน

เจดีย์องค์นี้แสดงลักษณะที่ผสมผสานกันของหลายศิลปะ ได้แก่ ศิลปะอยุธยา คือ การใช้ฐานสิงห์ ศิลปะล้านนา คือ การใช้หลังคาเอนลาด การจำลองเรือนธาตุซ้อนไว้ด้านบน การตกแต่งด้วยลายกาบบน-กาบล่าง และศิลปะล้านช้าง คือ การเพิ่มปราสาทจำลองหรือยอดซุ้มเหนือหลังคาทั้ง 4 ด้านและยอดเจดีย์ทรงระฆังสี่เหลี่ยมหรือบัวเหลี่ยม

ตำนานฉบับหนึ่งกล่าวถึงการสร้างพระธาตุหนองสามหมื่นว่า ถูกสร้างโดยพระสังข์ทองเพื่อเป็นอนุสรณ์โดยบรรจุพระอัฐิและทรัพย์สมบัติอันมีค่าของปู่ย่าตายาย พร้อมทั้งก่อพระธาตุองค์อื่นด้วย และเดิมเคยมีกระดิ่งขนาดใหญ่แขวนอยู่บนยอดพระธาตุด้วย

1. พระธาตุอานนท์ วัดมหาธาตุ จังหวัดยโสธร เจดีย์ที่มีรูปแบบที่ได้รับอิทธิพลจากพระธาตุหนองสามหมื่นแต่มีลักษณะที่พัฒนาขึ้นไปอีก คือ มีขนาดเล็ก ทรวดทรงชะลูดอย่างมาก และส่วนยอดของปราสาทจำลองสูงเท่ากับองค์ระฆัง

2. พระธาตุถาดทองหรือพระธาตุตาดทอง จังหวัดยโสธร เจดีย์ที่มีรูปแบบที่ได้รับอิทธิพลจากพระธาตุหนองสามหมื่นแต่มีลักษณะที่พัฒนาขึ้นไปอีก คือ มีขนาดเล็ก ทรวดทรงชะลูดอย่างมาก และส่วนยอดของปราสาทจำลองสูงเท่ากับองค์ระฆัง

เกศินี ศรีวงค์ษา. “เจดีย์ทรงปราสาทยอดในศิลปะล้านช้างภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย : กรณีศึกษากลุ่มพระธาตุบังพวน” วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2552.

กรมศิลปากร กองโบราณคดี ฝ่ายควบคุมดูแลโบราณสถาน. ทะเบียนโบราณสถานทั่วราชอาณาจักร เล่ม 2 กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2533.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. เจดีย์ พระพุทธรูป ฮูปแต้ม สิม ศิลปะลาวและอีสาน. กรุงเทพฯ: มิวเซียมเพรส, 2555.