หุ่นวังหน้า

สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 5 โดยสมเด็จกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ

ไม้เนื้ออ่อนเป็นแกนหุ่น มีเชือกสำหรับชักส่วนต่างๆ ตกแต่งด้วยผ้า กระดาษ

โครงหุ่นแกะเหลาด้วยไม้เนื้ออ่อนที่มีน้ำหนักเบาคว้านเจาะให้กลวงตลอดลำตัวเพื่อร้อยเชือกสำหรับชักให้อวัยวะบางส่วนเคลื่อนไหวได้หัวหุ่นโกลนด้วยไม้เนื้ออ่อนเช่นเดียวกับตัวหุ่นแล้วปั้นเสริมรายละเอียดบนใบหน้าด้วยรักปิดกระดาษเขียนสีตัดเส้นวิธีเดียวกับหัวโขนส่วนคอของหุ่นมีก้านไม้เล็กๆ ต่อยาวลงไปทางช่องกลวงกลางลำตัวสำหรับบังคับหุ่นให้หันหน้าไปมาได้ขณะที่เชิดอวัยวะส่วนต่างๆของหุ่นยึดด้วยเชือกเส้นเล็กๆมีสายเชือกสำหรับชักหุ่นโดยปลายสายชักมีห่วงสำหรับคนเชิดสอดนิ้วบังคับให้หุ่นเคลื่อนไหว

หุ่นตัวพระที่สำคัญเช่นพระรามสีเขียวสวมชฎายอดบัดเครื่องประดับศีรษะหุ่นตัวพระมีทั้งชฎาเครื่องยอดและสวมกะบังหน้าประกอบกรรเจียกจอน เครื่องแต่งกายประกอบด้วยอินทรธนูสังวาลตาบทิศทับทรวงสวมสนับเพลาทับด้วยผ้าโจงมีผ้าห้อยหน้าผ้าห้อยข้างการแต่งกายของตัวพระคล้ายกับโขน

หุ่นตัวนาง หากเป็นหญิงสูงศักดิ์เครื่องประดับศีรษะจะสวมชฎาหากเป็นยักษ์สวมรัดเกล้ายักษ์ที่มีศักดิ์ใช้รัดเกล้ายอดส่วนนางกำนัลใช้รัดเกล้าเปลว แต่งกายยืนเครื่อง นุ่งผ้าจีบยาวถึงข้อเท้า ห่มสไบสะพักสองบ่า สวมเครื่องประดับต่างๆ เช่นเดียวกับการแสดงโขน

หุ่นตัวยักษ์มีการกำหนดศิราภรณ์ให้มียอดแตกต่างกันและมีสีกายรูปแบบของปากตาและอาวุธแตกต่างกัน โดยมีลักษณะเช่นเดียวกับการแสดงโขน เช่น ทศกัณฐ์กายสีเขียว หน้ายักษ์ตาโพลงปากแสยะเขี้ยวโง้ง เป็นต้น เช่นเดียวกับหุ่นลิงที่มีการกำหนดสีกายและลักษณะหัวโขนแตกต่างกันในแต่ละตัว

สมเด็จกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ วังหน้าในสมัยรัชกาลที่ 5 โปรดให้สร้างหุ่นเพื่อใช้ ประกอบการแสดงขึ้น 2 ชุด เป็นหุ่นไทยสำหรับแสดงเรื่องรามเกียรติ์ เขียนหน้าแบบเดียวกับการแสดงโขน และหุ่นจีนสำหรับแสดงเรื่องสามก๊ก เขียนหน้าหุ่นแบบการแสดงงิ้ว โดยประดิษฐ์หุ่นทั้ง 2 ชุดให้มีขนาดเล็กกว่าหุ่นหลวงหรือหุ่นใหญ่ที่มีขนาดความสูงประมาณ 1 เมตร เป็นหุ่นที่ใช้ในพระราชพิธีของหลวงมาตั้งแต่สมัยอยุธยา จึงเรียกหุ่นชุดใหม่นี้ว่าหุ่นเล็ก หรือหุ่นวังหน้า หุ่นเล็กทุกตัวมีแกนไม้สำหรับให้ผู้เชิดถือเชิดอยู่ต่อจากส่วนล่างของโครงลำตัว มีสายเชือกร้อยต่อจากมือ ขา และแขน สำหรับชักให้ส่วนต่างๆ เคลื่อนไหวได้เช่นเดียวกับหุ่นหลวง หุ่นบางตัวมีกลไกในการชักมากกว่า 10 ตำแหน่ง รูปแบบของหุ่นเล็กที่เป็นหุ่นไทยมีทั้งที่เป็นหุ่นตัวพระ ตัวนาง ตัวยักษ์ และตัวลิง ซึ่งมีลักษณะเช่นเดียวกับการแต่งกายยืนเครื่องและหัวโขนที่ใช้ประกอบการแสดงโขน

รามเกียรติ์, สามก๊กหุ่นหลวง, หุ่นละครเล็ก

หุ่นหลวง, หุ่นละครเล็ก

ศิริรัตน์ ทวีทรัพย์. หุ่นวังหน้า. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2551.

วันทนีย์ ม่วงบุญ. ลักษณะประติมานวิทยาของหุ่นเรื่องรามเกียรติ์ ของกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ. กรุงเทพฯ : สถาบันนาฏดุริยางคศิลป์ กรมศิลปากร, 2539