พระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี

ไม่ทราบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมทำให้กำหนดอายุได้ว่าอยู่ในสมัยทวารวดี

สลักหิน

พระพุทธเจ้ายืนอยู่เหนือพาหนะ ขนาบข้างด้วยบุคคลข้างละ 1 คน พระหัตถ์ทั้งสองข้างทำปางแสดงธรรม มีรูเจาะทะลุปรากฏอยู่บริเวณพระชงฆ์ พาหนะทำเป็นรูปบุคคลขนาดใหญ่เห็นครึ่งตัว มีปีก สวมมงกุฎทรงกระบอก ถือดอกบัวในมือข้างละดอก บางท่านเรียกพาหนะแบบนี้ว่า พระอรุณาทิตย์ หรือพระอาทิตย์ เหนือดอกบัวแต่ละดอกเป็นรูปบุคคลยืน แม้จะชำรุดเสียหายแต่สังเกตได้ว่าบุคคลข้างหนึ่งถือแส้ สันนิษฐานว่าอาจเป็นรูปพระอินทร์และพระพรหม

ยังไม่ทราบความหมายที่แน่ชัดของพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี แต่นักวิชาการเห็นพ้องกันว่าเป็นเอกลักษณ์ของศิลปะและวัฒนธรรมทวารวดี ไม่มีเหมือนที่แห่งใด สะท้อนให้เห็นว่าพุทธศาสนาในสมัยนั้นมีการแปลความหมายใหม่ หรือมีการปรับเปลี่ยนงานช่างในศาสนาให้เข้ากับคติความเชื่อของพุทธศาสนาท้องถิ่น

ค้นพบที่จังหวัดนครปฐม

รูที่เจาะทะลุพระชงฆ์นั้นบางท่านเชื่อว่ามีไว้สำหรับเสียบเหล็กเพื่อยึดตรึงพระพุทธรูปไว้กับสิ่งอื่น บางท่านเชื่อว่าน่าจะยึดตรงกับดุมของธรรมจักร เพราะมีรูเจาะทะลุเหนือดุมเช่นเดียวกัน

ยังไม่ทราบคติความหมายที่แน่ชัดของพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี บางท่านให้ความเห็นว่าอาจหมายถึงพุทธประวัติตอนลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เพราะว่าบางชิ้นขนาบข้างด้วยบุคคลถือฉัตร ซึ่งพ้องกันกับการเสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ที่มีทิพยบุคคลติดตามกางกั้นฉัตรให้ ความคิดนี้แพร่หลายมาก จนทำให้เกิดการเรียกพระพุทธรูปปางแสดงธรรมสองพระหัตถ์ซึ่งปรากฏเสมอในพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดีว่าปางเสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ตามไปด้วย

อย่างไรก็ตาม ปัจจุบันมีบางท่านเห็นว่ายังไม่มีหลักฐานแวดล้อมใดที่อธิบายได้ว่าเป็นตอนลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ บางทีการคิดพาหนะให้พระพุทธเจ้าและขนาบข้างด้วยผู้ติดตาม อาจเป็นการสื่อสารว่าพระพุทธองค์สูงส่งมากเพียงใดก็ได้

นอกจากนี้นักวิชาการบางท่านยังเชื่อว่าเป็นพระพุทธเจ้าอมิตาภะในลัทธิสุขาวดี กำลังลงมารับดวงวิญญาณผู้ที่นับถือพระองค์

ธนิต อยู่โพธิ์, พรหมสี่หน้า. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2509.

ผาสุข อินทราวุธ, ทวารวดี การศึกษาเชิงวิเคราะห์จากหลักฐานทางโบราณคดี. กรุงเทพฯ : อักษรสมัย, 2542.

พิริยะ ไกรฤกษ์, ประวัติศาสตร์ศิลปะในประเทศไทยฉบับคู่มือนักศึกษา. กรุงเทพฯ : อมรินทร์การพิมพ์, 2528.

รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง “พระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดีในศิลปะทวารวดี” วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์, ศิลปะทวารวดี วัฒนธรรมพุทธศาสนายุคแรกเริ่มในดินแดนไทย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547.