พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร

ไม่ปรากฏหลักฐานลายลักษณ์อักษรที่กล่าวถึงประวัติการสร้าง แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมที่เทียบได้กับประติมากรรมในศิลปะเขมรแบบนครวัด จึงกำหนดอายุว่าสร้างขึ้นในระยะเวลานี้ ราวพุทธศตวรรษที่ 17

หินทรายแกะสลัก

พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรยืนตรงบนฐานหน้ากระดาน พระพักตร์เหลี่ยม พระขนงคมเป็นสัน พระเนตรเบิกโพรง พระนาสิกและพระโอษฐ์สมส่วน สวมกุณฑลทรงตุ้มแหลม สวมกระบังหน้าและรัดเกล้ากรวยเทียบได้กับเทวรูปในศิลปะนครวัด กึ่งกลางของรัดเกล้ามีร่องรอยพระพุทธรูปซึ่งถูกกะเทาะรายละเอียดออก พระพุทธรูปที่รัดเกล้าทำให้เชื่อว่าประติมากรรมนี้เป็นรูปพระโพธิสัตว์อวโลกติศวร เพราะเป็นหนึ่งในสัญลักษณ์ประจำพระองค์ โดยพระพุทธรูปนี้คือพระธยานิพุทธเจ้าอมิตาภะ ผู้บันดาลให้พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรถือกำเนิดขึ้นมา

พระวรกายด้านบนเปล่าเปลือย พระวรกายด้านล่างสวมพตสั้น สลักลายเส้นตรงทำให้เหมือนเป็นผ้าอัดกีบ ชักชายผ้าเป็นวงโค้งบริเวณใต้พระอุทร และมีชายผ้าทรงคล้ายหางปลาพาดลงตรงกลาง ลักษณะผ้านุ่งดังกล่าวนี้เป็นรูปแบบของประติมากรรมในศิลปะแบบนครวัด

ประติมากรรมนี้นับว่าเป็นรูปปพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรในศิลปะเขมรในประเทศไทยที่สมบูรณ์ที่สุด สร้างขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 17 ศิลปะแบบนครวัด นับว่าน่าสนใจยิ่งเพราะในระยะนั้นพุทธศาสนามหายานไม่แพร่หลายในดินแดนไทยมากนักเมื่อเทียบกับศาสนาพราหมณ์ เมื่อผนวกรวมกับหลักฐานพระโพธิสัตว์สมัยก่อนเมืองพระนครที่พบจำนวนมากสะท้อนให้ห็นว่า สายวัฒนธรรมเขมรในดินแดนไทยมีการนับถือศาสนาพุทธมหายานมาโดยตลอดไม่ขาดตอน

การกะเทาะพระพุทธเจ้าอมิตาภะที่รัดเกล้าออกจนเหลือแต่โครงอาจเกิดขึ้นภายหลังรัชกาลของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ขณะนั้นศาสนาพราหมณ์ได้กลับมามีบทบาทอีกครั้งหนึ่ง ทำให้เกิดการทำลายพระพุทธรูปจำนวนมาก

ตามคติพุทธศาสนามหายานเชื่อกันว่าพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรมีความกรุณายิ่ง ถือกำเนิดจากพระธยานิพุทธเจ้าอมิตาภะ ในวาระระหว่างที่พระศากยมุนีพุทธเจ้าเสด็จดับขันธ์ปรินิพพานไปแล้วและพระศรีอาริย์พุทธเจ้ายังไม่ลงมาตรัสรู้ พระองค์จะคอยช่วยเหลือปวงสัตว์โลกให้ข้ามห้วงสังสารวัฏ

รูปแบบของกระบังหน้า รัดเกล้า กุณฑล และผ้านุ่ง เทียบได้กับเทวรูปในศาสนาพราหมณ์ อาศัยจากสิ่งของในมือและพระอมิตาภะที่มวผยมจึงทราบว่าเป็นพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร สะท้อนให้เห็นว่าศิลปกรรมเนื่องในศาสนาทั้งสองมีการใช้ร่วมกัน หรืออีกนัยหนึ่งกล่าวได้ว่ารูปแบบของประติมากรรมในศาสนาพราหมณ์มีบทบาทต่อประติมากรรมในพุทธศาสนา

สุภัทรดิศ ดิศกุล, หม่อมเจ้า. ประติมากรรมขอม. กรุงเทพฯ : กรุงสยามการพิมพ์, 2515.

สุภัทรดิศ ดิศกุล. ศิลปะขอม. กรุงเทพฯ : องค์การค้าของคุรุสภา, 2533.