พระไภษัชยคุรุ

ไม่ปรากฏหลักฐานเอกสารที่เกี่ยวข้องกับประวัติการสร้างโดยตรง แต่จากการค้นพบภายในกู่แก้วซึ่งเป็นศาสนสถานประจำอโรคยศาลที่พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 โปรดให้สร้างขึ้น และรูปแบบเทียบได้กับประติมากรรมในศิลปะเขมรแบบบายน จึงสันนิษฐานได้ว่าประติมากรรมองค์นี้ควรสร้างขึ้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 รัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ 7

หินทรายแกะสลัก

ค้นพบที่กู่คันธนาม ตำบลยางคำ อำเภอโพนทราย จังหวัดร้อยเอ็ด ศาสนสถานแห่งนี้เป็นศาสนสถานประจำอโรคยศาล

ประติมากรรมอยู่ในอิริยาบถนั่งขัดสมาธิราบบนฐานหน้ากระดานที่ประดับลายกลีบบัว พระพักตร์สี่เหลี่ยม สวมมงกุฎอันประกอบด้วยกระบังหน้าและรัดเกล้ากรวยซ้อนชั้น สวมกุณฑลทรงตุ้มแหลม พระกรกายช่วงบนเปล่าเปลือย พระหัตถ์แต่ละข้างถือวัชระโดยวางซ้อนกันบริเวณพระอุทร

ประติมากรรมที่มีลักษณะแบบนี้ยังเป็นที่ถกเถียงทางวิชาการว่าควรหมายถึงทิพยบุคคลองค์ใด จากการที่ถือวัชระในพระหัตถ์ทั้งสองซึ่งวางอยู่ในตำแหน่งพระอุทรทำให้หลายท่านเชื่อว่าเป็นรูปของพระวัชรธร อันเป็นภาคปรากฏของพระอาทิพุทธเจ้า ผู้สูงสุดในคติพุทธศาสนามหายาน อย่างไรก็ตามประติมากรรมแบบนี้ค้นพบได้มากมายตามศาสนสถานประจำอโรคยศาล ทำให้หลายท่านสันนิษฐานว่าเป็นพระไภษัชยคุรุ ผู้เป็นพระพุทธเจ้าแห่งการแพทย์ในคติพุทธศาสนามหายาน

ปัจจุบันยังเป็นที่ถกเถียงทางวิชาการว่าประติมากรรมแบบนี้ควรเป็นทิพยบุคคลใดแน่

ข้อสันนิษฐานแรกที่แพร่หลายให้ความเห็นว่าน่าจะเป็นพระวัชรธรอันเป็นภาคปรากฏของพระอาทิพุทธเจ้า ซึ่งเป็นพระพุทธเจ้าสูงสุดในคติพุทธศาสนามหายาน โดยให้เห็นผลว่าประติมากรรมนี้ถือวัชระในพระหัตถ์ทั้งสองข้างละ 1 เล่มในตำแหน่งพระอุทร คล้ายกับรูปพระวัชรธรที่พบแพร่หลายในดินแดนที่พุทธศาสนามหายานรุ่งเรือง เช่น ธิเบต เนปาล

ประติมากรรมถือวัชระจากศาสนสถานประจำอโรคยศาลอื่นๆ เช่น ประติมากรรมจากกู่แก้ว อำเภอเมือง จังหวัดขอนแก่น

รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล. “ประติมานวิทยาของรูปเคารพในสุคตาลัย ศาสนสถานประจำอโรคยศาล” เมืองโบราณ, ปีที่ 40, ฉบับที่ 3 (กรกฎาคม-กันยายน 2557), หน้า 108-121.

รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล. “อโรคยศาล ความรู้ทั่วไปและข้อสังเกตเบื้องต้น” เมืองโบราณ, ปีที่ 30, ฉบับที่ 3 (กรกฎาคม-กันยายน 2547), หน้า 15-53.