พระบรมธาตุไชยา

ไม่ทราบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมที่เป็นเจดีย์ทรงปราสาทที่มียอดเป็นองค์ระฆังทำให้นักวิชาการหลายท่านนำไปเปรียบเทียบกับจันทิในศิลปะชวาที่นิยมสร้างขึ้นในช่วงพุทธศตวรรษที่ 13-15 จึงทำเชื่อว่าพระบรมธาตุไชยาน่าจะสร้างขึ้นในระยะเวลาเดียวกันนี้ด้วย ซึ่งในขณะนั้นภาคใต้ของไทยอยู่ภายใต้การเมืองการปกครองของอาณาจักรศรีวิชัย

พระบรมธาตุไชยาได้ขึ้นบัญชีโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่มที่ 53 วันที่ 27 กันยายน พ.ศ. 2479

การบูรณะโบราณสถานแห่งนี้ในยุคปัจจุบันมีอยู่ 4 ครั้งใหญ่

ครั้งแรกในปีพ.ศ. 2472 ได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์เจดีย์ครั้งหนึ่งแต่ไม่ปรากฏรายละเอียดว่าซ่อมแซมสิ่งใดบ้าง เข้าใจว่าเป็นการซ่อมบูรณะส่วนที่ชำรุดโดยทั่วไปทั้งองค์และคงไม่มีการเปลี่ยนแปลงของเดิมที่มีอยู่แต่อย่างใด

ครั้งที่สองในปีพ.ศ. 2500 สมัยรัฐบาลจอมพลแปลก พิบูลสงครามดำรงตำแหน่งเป็นนายกรัฐมนตรี ได้อนุมัติงบประมาณแผ่นดินในการบูรณะเป็นเงิน 500,000 บาท คงซ่อมแซมพระบรมธาตุโดยการปรับปรุงส่วนเล็กๆน้อยๆและทาสี

ครั้งที่สามในปีพ.ศ. 2510 เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถทรงบำเพ็ญพระราชกุศลวิสาขบูชา ณ วัดพระบรมธาตุไชยา บูรณะเจดีย์พระบรมธาตุในส่วนปลีกย่อย เป็นต้นว่าทำความสะอาดและทาสี แต่ไม่มีการบูรณปฏิสังขรณ์ใหญ่

ครั้งสุดท้ายในปีพ.ศ. การบูรณะในรัชกาลปัจจุบัน ราวปีพ.ศ. 2521 – 2522 เนื่องด้วยกรมศิลปากรได้พิจารณาเห็นความสำคัญของพระบรมธาตุไชยาในฐานะปูชนียสถานและโบราณสถานแห่งชาติ จึงได้มีการดำเนินการบูรณะเจดีย์ครั้งใหญ่ โดยมอบหมายให้กองสถาปัตยกรรมและกองโบราณคดีร่วมกันจัดการ โดยแบ่งโครงการบูรณะออกเป็น 3 ระยะ

ระยะแรก คือการบูรณปฏิสังขรณ์พระระเบียงรอบเจดีย์พระบรมธาตุทั้งหมด ห้างหุ้นส่วนจำกัด ป.ว.ช.ลิขิตการสร้าง เป็นผู้ดำเนินการ

ระยะที่สอง ได้แก่การบูรณะองค์เจดีย์พระบรมธาตุไชยา โดยซ่อมแซมส่วนที่ชำรุดตั้งแต่ฐานถึงยอด เป็นการซ่อมของเก่าที่มีอยู่เดิมให้คงสภาพดี ไม่มีการเปลี่ยนแปลง ดำเนินงานโดยห้างหุ้นส่วนจำกัด ป.ว.ช.ลิขิตการสร้าง เป็นผู้ดำเนินการ

พระบรมธาตุไชยาเป็นเจดีย์ทรงปราสาทที่มียอดเป็นองค์ระฆัง ก่ออิฐถือปูน ด้านล่างสุดเป็นฐานไพที มีแผนผังสี่เหลี่ยมประดับด้วยเสาหลอกหรือเสาอิงเป็นระยะ มียกเก็จทางด้านตะวันออก มีบันไดทางขึ้นสู่เรือนธาตุอยู่ทางด้านตะวันออกนี้ ด้านบนของฐานไพทีนอกจากจะมีเจดีย์ทรงปราสาทยอดเป็นองค์ระฆังแล้ว ยังแวดล้อมด้วยเจดีย์ทรงกลมตั้งบนฐานบัวสี่เหลี่ยม 6 องค์

เจดีย์ทรงปราสาทยอดองค์ระฆังอันเป็นส่วนสำคัญที่สุดประกอบด้วยส่วนฐาน เรือนธาตุ และส่วนยอด

นอกจากจะเป็นพระบรมธาตุคู่บ้านคู่เมืองที่ได้รับการนับถือบูชาของชาวจังหวัดสุราษฎร์ธานีและคนภาคใต้แล้ว พระบรมธาตุไชยายังถือว่าเป็นตัวอย่างสถาปัตยกรรมสมัยศรีวิชัยด้วย แม้ว่าจะได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ในสมัยหลังแล้ว แต่โครงสร้างและรูปแบบในภาพรวมอันเทียบได้กับจันทิในศิลปะชวา เช่น เป็นเจดีย์ทรงปราสาทที่มีครรภคฤหะอยู่ภายใน ชั้นซ้อนมีเจดีย์ทรงกลมล้อมรอบ ยอดสุดเป็นองค์ระฆัง จึงเชื่อว่าพระบรมธาตุไชยายังคงรักษาโครงสร้างดั้งเดิมตั้งแต่แรกสร้างครั้งศรีวิชัยไว้ได้

จันทิในศิลปะชวาภาคกลาง เช่น จันทิปะวน จันทิเมนดุต จันทิกลาสัน จันทิเซวู

ฉวีงาม มาเจริญ. พระบรมธาตุไชยา. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2525.

ศิลปากร, กรม. ประวัติพระบรมธาตุไชยาราชวรวิหาร จังหวัดสุราษฎร์ธานี และบทความเรื่องอาณาจักรศรีวิชัย. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2520.