เขาคลังนอก

ไม่พบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมที่แสดงถึงความสัมพันธ์กับศิลปะอินเดียแบบปาละตอนต้นและโจฬะตอนต้น และมหาสถูปบุโรพุทโธ ทำให้กำหนดอายุเขาคลังนอกไว้ราวพุทธศตวรรษที่ 14-15

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 80 ตอนที่ 29 วันที่ 26 มีนาคม พ.ศ. 2506

เขาคลังนอกเป็นเจดีย์ที่ใช้ศิลาแลงเป็นวัสดุหลัก ไม่มีปูนฉาบหรือปูนปั้นประดับ เฉพาะองค์เจดีย์ประธานที่ตั้งอยู่บนลานยอดเท่านั้นที่ใช้อิฐเป็นวัสดุหลัก

เขาคลังนอกมีลักษณะเป็นฐานขนาดใหญ่ซ้อนชั้นกัน บนลานยอดสุดมีเจดีย์ 1 องค์ แผนผังของฐานขนาดใหญ่เป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัสยกเก็จ 5 เก็จ โดยแต่ละด้านจะประกอบด้วยเก็จกึ่งกลางที่มีขนาดใหญ่ที่สุด เก็จที่ขนาบเก็จกึ่งกลางมี 2 เก็จขนาดเล็กที่สุด และเก็จที่มุม 2 เก็จ ทุกด้านมีแนวบันไดทางขึ้นสู่ลานยอดพาดผ่านจากเก็จใหญ่ที่กึ่งกลาง

ผนังของฐานมีลวดบัวหลายเส้นซ้อนลดหลั่นกัน โดยลวดบัวสำคัญที่แสดงถึงความเป็นศิลปะทวารวดี ได้แก่ บัววลัย หรือกลศ นอกจากนี้ยังประดับตกแต่งผนังของฐานด้วยวิมานหรือปราสาทจำลอง แต่ละด้านมีวิมาน 8 หลังประดับอยู่ที่เก็จขนาบเก็จกึ่งกลาง เก็จมุม และผนังระหว่างเก็จ รูปแบบของลวดบัวทำหนึกถึงลวดบัวในศิลปะปาละตอนต้น ในขณะที่วิมานทำให้นึกถึงศิลปะโจฬะตอนต้น

เขาคลังนอกเป็นเจดีย์สมัยทวารวดีที่มีขนาดใหญ่ที่สุดที่หลงเหลือให้ศึกษาได้ในปัจจุบัน เป็นหลักฐานแสดงความรุ่งเรืองของพุทธศาสนา และสะท้อนถึงความเจริญของเมืองโบราณศรีเทพ

เขาคลังนอกไม่ใช่ชื่อเดิมของศาสนสถานหลังนี้ แต่เป็นชื่อที่ชาวบ้านเรียกขาน เนื่อจากในอดีตมีสภาพเป็นเนินดินขนาดใหญ่ เป็นที่มาของคำว่า “เขา” นอกจากนี้ยังเชื่อว่าภายในมีสมบัติฝังอยู่ เป็นที่มาของคำว่า “คลัง” และตั้งอยู่นอกเมืองศรีเทพ เป็นที่มาของคำว่า “นอก” รวมเป็น เขาคลังนอก

เชษฐ์ ติงสัญชลี, “เขาคลังนอกและประเด็นความเกี่ยวข้องกับสถาปัตยกรรมอินเดีย”เมืองโบราณ, ปีที่ 35, ฉบับที่ 3 (กรกฎาคม-กันยายน 2552), หน้า 118-127.

ธวัชชัย ชั้นไพศาลศิลป์, “เขาคลังนอก มหาสถูปแห่งศรีเทพ,” ศิลปวัฒนธรรม ปีที่ 29, ฉบับที่ 8 (มิถุนายน 2551), หน้า 41 – 43.