พระปฐมเจดีย์

ประวัติความเป็นมาของพระปฐมเจดีย์นั้นระบุว่าเมื่อ พ.ศ. 2374 เจ้าฟ้ามงกุฏขณะทรงผนวชได้เสด็จออกธุดงค์นอกราชธานีไปยังที่ต่างๆ และได้เสด็จไปนมัสการพระเจดีย์องค์หนึ่งที่เมืองนครชัยศรี ลักษณะเป็นเจดีย์ทรงกลมขนาดใหญ่ตอนบนเป็นปรางค์ โดยทรงพระราชดำริว่าน่าจะเป็นเจดีย์องค์แรกในสยามประเทศเนื่องจากมีขนาดใหญ่มาก และอาจจะสร้างขึ้นตั้งแต่ครั้งที่พระเจ้าอโศกมหาราชได้เผยแผ่พุทธศาสนาไปยังดินแดนต่างๆ จึงทรงเรียกเจดีย์นี้ว่า พระปฐมเจดีย์

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 78 ตอน 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

พระปฐมเจดีย์เป็นเจดีย์ทรงระฆังในผังกลมที่มีขนาดสูงใหญ่ที่สุดในประเทศไทย ตั้งอยู่บนฐานประทักษิณที่มีระเบียงคดในผังกลมล้อมรอบองค์เจดีย์ โดยมีวิหารทิศทั้ง 4 คั่นจังหวะ ได้แก่ วิหารทิศเหนือประดิษฐานพระพุทธรูปตอนประสูติ วิหารทิศตะวันออกประดิษฐานพระพุทธรูปตอนตรัสรู้ วิหารทิศใต้ประดิษฐานพระพุทธรูปตอนปฐมเทศนา และวิหารทิศตะวันตกประดิษฐานพระพุทธรูปตอนปรินิพพาน องค์พระปฐมเจดีย์ประกอบด้วยส่วนฐานซึ่งเป็นฐานบัวคว่ำบัวหงาย มีส่วนรองรับองค์ระฆังเป็นชุดมาลัยเถารองรับองค์ระฆังขนาดใหญ่ ถัดขึ้นไปเป็นบัลลังก์สี่เหลี่ยม แกนปล้องไฉนที่มีเสาหาร ปล้องไฉน และปลียอดที่มีลักษณะอ้วนป้อม

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เคยเสด็จฯ มาทรงนมัสการเจดีย์องค์นี้ตั้งแต่เมื่อทรงผนวช ซึ่งยังคงเป็นมีสภาพเป็นซากเจดีย์ขนาดใหญ่ เมื่อเสด็จขึ้นครองราชสมบัติจึงโปรดเกล้าฯ ให้ปฏิสังขรณ์พระเจดีย์องค์นี้ขึ้นใหม่ เนื่องจากทรงพระราชดำริว่าเป็นเจดีย์ที่มีขนาดใหญ่ที่สุดและน่าจะเป็นเจดีย์องค์แรกที่มีในสยามที่สร้างขึ้นในครั้งที่พระเจ้าอโศกมหาราชได้เผยแผ่พุทธศาสนามายังสุวรรณภูมิ จึงมีพระราชดำริให้เรียกเจดีย์แห่งนี้ว่า พระปฐมเจดีย์ การศึกษาในเวลาต่อมาทำให้ทราบว่าพระปฐมเจดีย์เป็นพุทธศาสนสถานในวัฒนธรรมทวารวดี

รัชกาลที่ 6 โปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระร่วงโรจนฤทธิ์ศรีอินทราทิตย์ธรรโมภาส มหาวชิราวุธปูชนียบพิตร ซึ่งเป็นพระพุทธรูปจากเมืองศรีสัชนาลัย จ.สุโขทัย ที่อยู่ในสภาพชำรุดเหลือเพียงพระเศียร พระหัตถ์และพระบาทมาหล่อขึ้นใหม่ให้บริบูรณ์แล้วมาประดิษฐานที่ด้านหน้าองค์พระปฐมเจดีย์ทางด้านทิศเหนือ

รัชกาลที่ 7 โปรดเกล้าฯ ให้บรรจุพระบรมราชสรีรังคารพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวไว้ที่ฐานพระร่วงโรจนฤทธิ์ในผนังด้านทิศเหนือ

ตำนานพระปฐมเจดีย์ หรือตำนานพระยากง พระยาพาน กล่าวถึง การสร้างเจดีย์ทรงลอมฟางขนาดความสูงเท่านกเขาเหินและประดิษฐานพระเขี้ยวแก้วไว้ ซึ่งหมายถึงพระปฐมเจดีย์เพื่อเป็นการไถ่บาปที่พระยาพานได้กระทำปิตุฆาตหรือฆ่าพระยากงผู้เป็นบิดา

การปฏิสังขรณ์พระปฐมเจดีย์ในสมัยรัชกาลที่ 4 มีความเกี่ยวข้องกับเจดีย์ทรงระฆังในศิลปะลังกา เนื่องจากทรงเชื่อว่าเป็นรูปแบบที่มีความถูกต้องตามแบบแผนและมีอายุเก่าแก่ตั้งแต่เมื่อแรกรับพุทธศาสนา นอกจากนี้ ลักษณะบางประการ เช่น การใช้ชุดมาลัยเถารองรับองค์ระฆังยังแสดงถึงความสัมพันธ์กับเจดีย์ทรงระฆังในศิลปะอยุธยาด้วย

กองโบราณคดี กรมศิลปากร.ทะเบียนโบราณสถานในเขตหน่วยศิลปากรที่ 2.กรุงเทพฯ: กองโบราณคดี, 2538.

ทิพากรวงศ์, เจ้าพระยา. เรื่องพระปฐมเจดีย์. กรุงเทพฯ : มูลนิธิพระบรมราชานุสรณ์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพระบรมราชูปถัมภ์, 2555.