ปรางค์พระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรี

ปรางค์พระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีไม่ปรากฏหลักฐานลายลักษณ์อักษรว่าสร้างขึ้นเมื่อใด แต่จากการศึกษาทางด้านรูปแบบ โครงสร้าง และลวดลาย พบว่ามีความใกล้เคียงกับปราสาทในวัฒนธรรมเขมรกว่าปรางค์สมัยอยุธยาตอนต้น จึงสันนิษฐานว่าน่าจะสร้างขึ้นก่อนกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีราว 100 ปี หรือราว พ.ศ. 1800 และมีการบูรณปฏิสังขรณ์อีกครั้งในราวรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 53 ตอนที่ 24 วันที่ 2 สิงหาคม พ.ศ. 2479

ปรางค์พระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีตั้งอยู่บนฐานไพที หันหน้าไปทางทิศตะวันออก ทางเหนือและใต้เคยมีปรางค์องค์เล็กๆ ขนาบข้างอยู่ ปัจจุบันพังทลายหมดแล้ว

1. พระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีเป็นปรางค์ที่มีรูปแบบและแผนผังที่คลี่คลายจากปราสาทในวัฒนธรรมเขมร แต่ยังไม่คลี่คลายเท่ากับปรางค์ในสมัยกรุงศรีอยุธยา จึงเชื่อว่าพระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีอาจสร้างขึ้นก่อนหน้ากรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีประมาณ 100 ปี หรือสร้างเมื่อประมาณ พ.ศ. 1800 และน่าจะเป็นต้นแบบให้กับปรางค์ในสมัยอยุธยาตอนต้นอื่นๆ

2. พระศรีรัตนมหาธาตุลพบุรีได้รับการจำลองแบบไปสร้างเป็นปรางค์ประธานวัดจุฬามณี จังหวัดพิษณุโลก โดยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ น่าจะสะท้อนถึงความสำคัญของพระศรีรัตนมหาธาตุองค์นี้ที่อยู่ในสำนึกของคนกรุงศรีอยุธยาได้เป็นอย่างดี

1. ปรางค์วัดพุทไธสวรรย์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เชื่อว่าน่าจะได้รับรูปแบบและแผนผังมาจากพระศรีรัตนมหาธาตุ ลพบุรี จากนั้นได้คลี่คลายไปยังปรางค์อื่นๆ สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนต้น

2. ปรางค์วัดจุฬามณี จังหวัดพิษณุโลก จากการศึกษาทางด้านรูปแบบทำให้เชื่อได้ว่าปรางค์องค์นี้ตั้งใจจำลองหรือเลียนแบบพระศรีรัตนมหาธาตุ ลพบุรี

ศิลปากร, กรม. ทะเบียนโบราณสถาน. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2532

สมศักดิ์ แตงพันธ์ และคณะ, ชุดที่ 4 การอนุรักษ์ประติมากรรม. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2551.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะอยุธยา งานช่างหลวงแห่งแผ่นดิน. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2542.