เจดีย์หลวง

ตำนานทางภาคเหนือ เช่น ชินกาลมาลีปกรณ์ ระบุว่าพระเจ้าผายูกษัตริย์เชียงใหม่เป็นผู้สร้างเจดีย์หลวงขึ้นกลางเมือง มีความสูง 76 ศอก ฐานแต่ละด้านกว้าง 48 ศอก

ด้วยขนาดที่ใหญ่โตจึงทำให้ต้องใช้ระยะเวลาสร้างยาวนานหลายรัชกาล พบหลักฐานในชินกาลมาลีปกรณ์ว่าพระเจ้ากือนาสร้างซุ้มจระนำด้านทิศใต้ขึ้นมาใหม่เพื่อประดิษฐานพระพุทธสิหิงค์ ต่อมาพระเจ้าแสนเมืองมาได้สร้างเจดีย์หลวงต่อ แต่การยังไม่แล้วเสร็จพระองค์ได้สวรรคตลง พระมเหสีจึงดำเนินการต่อจนยอดเจดีย์หลวงสร้างสำเร็จ

ชินกาลมาลีปกรณ์ระบุต่อไปว่า ในสมัยพระเจ้าติโลกราชได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์เจดีย์หลวงอีกครั้งหนึ่ง เมื่อแล้วเสร็จทำให้ยอดของเจดีย์หลวงมียอดเป็นอันเดียว ฐานกว้างด้านละ 52 ศอก สูง 92 ศอก ทำแท่นวางดอกไม้แต่ละด้านยาวประมาณ 57 ศอก สูง 2 ศอกกว่า ล้อมด้วยกำแพงศิลายาว 228 ศอก กว้าง 150 ศอก ฉาบปูนพระเจดีย์ หุ้มเจดีย์หลวงด้วยแผ่นทองแดงอันอาบด้วยน้ำตะโกทอง (น้ำยาผสมน้ำมันยางและหรดาล) และปิดทองคำเปลวทับ

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษาเล่มที่ 77 ตอนที่ 32 วันที่ 19 เมษายน พ.ศ. 2503

มีการดำเนินการขุดค้นและบูรณะเจดีย์หลวง เมื่อ พ.ศ. 2529 และพ.ศ.2533 สภาพก่อนการบูรณะส่วนยอดพังทลายคงเหลือเพียงส่วนฐานไปจนจรดองค์ระฆัง

เจดีย์หลวงเป็นเจดีย์ทรงปราสาทแบบล้านนา ก่ออิฐถือปูน ประดับด้วยปูนปั้น และหุ้มด้วยจังโก

รูปแบบประกอบด้วยฐานทักษิณสี่เหลี่ยมขนาดใหญ่ ส่วนบนของฐานทักษิณประดับด้วยช้างล้อม มีบันไดทางขึ้นทั้งสี่ด้าน แต่บันไดเหล่านี้ได้รับการปรับเปลี่ยนขั้นบันไดให้เป็นทางลาดเมื่อภายหลัง

เจดีย์หลวงมีอีกชื่อหนึ่งว่า ราชกูฏ ตั้งอยู่กลางเมืองเชียงใหม่และเป็นเจดีย์ที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในอาณาจักรล้านนา ตามตำนานกล่าวว่าเริ่มสร้างโดยพระเจ้าแสนเมืองมา เพื่ออุทิศถวายพระราชบิดาคือพระเจ้ากือนา แต่อย่างไรก็ตาม รูปแบบเจดีย์ที่ปรากฏในปัจจุบันนักวิชาการสันนิษฐานว่าน่าจะสร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าติโลกราชซึ่งมีหลักฐานในเอกสารว่าพระองค์ได้โปรดเกล้าฯ ให้ปฏิสังขรณ์โดยแปลงแบบเดิมให้ใหญ่ขึ้น เพิ่มช้างประดับบนลานประทักษิณและเปลี่ยนส่วนยอดให้เป็นยอดเดียว เจดีย์หลวงเคยเป็นที่ประดิษฐานพระแก้วมรกตเมื่อครั้งที่พระจเติโลกราชให้อัญเชิญมาจากลำปาง ซึ่งเชื่อว่าอยู่ในจระนำซุ้มด้านทิศตะวันออก เจดีย์หลวงได้พังทลายลงมาในสมัยพระมหาเทวีจิรประภาเมื่อ พ.ศ.2088 เนื่องจากแผ่นดินไหวและไม่สามารถซ่อมแซมให้กลับสมบูรณ์ดังเดิมได้ ปัจจุบันจึงเหลือเพียงส่วนฐานถึงเรือนธาตุ ซึ่งกรมศิลปากรได้ดำเนินการบูรณะแล้ว

ชินกาลมาลีปกรณ์ ตำนานพระพุทธสิหิงค์ กล่าวถึงการอัญเชิญพระพุทธสิหิงค์จากเมืองกำแพงเพชรมายังเมืองเชียงใหม่โดยพระเจ้ามหาพรหม ว่าประดิษฐานอยู่ในวิหารหลวงภายในพระนคร ต่อมาพระเจ้ากือนาได้สร้างซุ้มจรนำด้านใต้ของเจดีย์หลวงขึ้นใหม่เพื่อประดิษฐานพระพุทธสิหิงค์ แต่ยังไม่ทันแล้วเสร็จพระเจ้ามหาพรหมได้อัญเชิญพระพุทธสิหิงค์ไปยังเมืองเชียงรายและเชียงแสน เมื่อพระเจ้ากือนาสวรรคต พระโอรสคือพระเจ้าแสนเมืองมาได้ขึ้นครองราชสมบัติแทน พระองค์ยกทัพไปยังเชียงรายและอัญเชิญพระพุทธสิหิงค์มาประดิษฐานยังซุ้มจระนำของเจดีย์หลวงที่พระเจ้ากือนาโปรดให้สร้างขึ้น

เจดีย์วัดเชียงมั่น เมืองเชียงใหม่ เนื่องจากมีรูปแบบเป็นเจดีย์ทรงปราสาทที่มียอดเดียวเช่นเดียวกับเจดีย์หลวง และยังมีช้างประดับรอบฐาน

ตำนานมูลศาสนา. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2557.

ประชากิจกรจักร (แช่ม บุนนาค), พระยา. พงศาวดารโยนก. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2557.

รัตนปัญญาเถระ. ชินกาลมาลีปกรณ์. กรงเพทฯ : กรมศิลปากร, 2552.

ศิลปากร, กรม.การขึ้นทะเบียนโบราณสถานภาคเหนือในความรับผิดชอบของหน่วยศิลปากรที่ 4 ตามโครงการสำรวจและขึ้นทะเบียนโบราณสถานของกองโบราณคดี. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2525.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์. ศิลปะล้านนา. กรุงเทพฯ : มติชน, 2556.