พระพุทธวชิรญาณ

สร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 5 ตามพระราชดำริในรัชกาลที่ 4 โดยมีหลักฐานในประกาศพระราชพิธีสมภาคาภิเศก รัชกาลที่ 4 เท่ารัชกาลที่ 4 หรือพระราชพิธีทรงครองสิริราชสมบัติของรัชกาลที่ 5 เสมอด้วยรัชกาลที่ 4 มีความว่า “...อนึ่งในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อยังเสด็จดำรงอยู่ ได้มีพระบรมราชโองการทรงกะไว้ว่า วิหารเก๋งในวัดบวรนิเวศน์ควรจะเปนที่ไว้พระรูปท่านผู้เปนปธานาธิบดี ในพระอารามวัดบวรนิเวศน์...”

โลหะปิดทอง

พระพุทธรูปทรงเครื่องต้นอย่างจักรพรรดิราช ประทับยืนปางห้ามสมุทร รูปแบบเดียวกับพระพุทธรูปฉลองพระองค์พระมหากษัตริย์ที่ประดิษฐานในพระบรมมหาราชวัง ทรงเครื่องประดับจำนวนมาก ได้แก่ พระมหามงกุฎ สังวาล พาหุรัด ทองพระกร ธำมรงค์ โดยเฉพาะส่วนของชายไหวชายแครงที่มีลักษณะอ่อนช้อยที่ด้านหน้าสบงเหนือพระเศียรประดับฉัตร 7 ชั้นพระพุทธรูปประทับยืนบนแท่นฐานกลีบบัวซึ่งรองรับด้วยฐานสิงห์ ที่มีรูปเทพพนมและครุฑแบกประดับที่ชั้นฐานก็เป็นลักษณะเดียวกับพระพุทธรูปฉลองพระองค์ต่างๆ ที่อยู่ในพระบรมมหาราชวังด้วย ที่ฐานมีจารึกข้อความกล่าวถึงพระราชดำริและประวัติการสร้างพระพุทธวชิรญาณ

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีพระราชดำริที่จะสร้างพระพุทธรูปแทนพระองค์เองสำหรับประดิษฐานไว้ที่วัดบวรนิเวศวิหารซึ่งเป็นวัดที่ทรงครองขณะทรงผนวช แต่พระราชดำรินั้นยังไม่ลุล่วงก็เสด็จสวรรคต ในรัชกาลที่ 5จึงได้โปรดเกล้าฯ ให้หล่อพระพุทธรูปทรงเครื่องต้นอย่างจักรพรรดิราช ปางห้ามสมุทร เพื่อเป็นพระพุทธรูปฉลองพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานนามว่า “พระพุทธวชิรญาณ” ประดิษฐานเป็นพระพุทธรูปประธานในวิหารเก๋งวัดบวรนิเวศวิหารน่าสังเกตว่าแม้พระพุทธวชิรญาณจะเป็นพระพุทธรูปทรงเครื่องอย่างจักรพรรดิราชตามโบราณราชประเพณีที่นิยมสร้างเพื่อเป็นพระพุทธรูปฉลองพระองค์หรือทรงพระราชอุทิศพระราชทานแก่พระราชวงศ์ แต่มีการแสดงออกถึงความสมจริงบางประการ โดยเฉพาะพระกรรณ ซึ่งมีลักษณะคล้ายใบหูของมนุษย์ แตกต่างจากพระพุทธรูปฉลองพระองค์องค์อื่นๆในสมัยต้นรัตนโกสินทร์

การสร้างพระพุทธรูปฉลองพระองค์

พระพุทธรูปฉลองพระองค์ที่ประดิษฐานในพระบรมมหาราชวัง

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์, ประกาศการพระราชพิธี เล่ม 2, กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2550.

ศิลปกรรมวัดบวรนิเวศวิหาร. กรุงเทพฯ : วัดบวรนิเวศวิหาร, 2556.