พระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี

ไม่ทราบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมทำให้กำหนดอายุได้ว่าอยู่ในสมัยทวารวดี

สลักหิน

พระพุทธเจ้ายืนอยู่บนดอกบัวที่วางอยู่เหนือพาหนะ ขนาบข้างด้วยบุคคลข้างละ 1 คน พระหัตถ์ทั้งสองข้างทำปางแสดงธรรม มีรูเจาะทะลุปรากฏอยู่บริเวณฐานบัว พาหนะทำเป็นรูปสัตว์ผสมลักษณะเด่นคือ มีปีก มีจะงอยปากแหลม มีเขา นิยมเรียกพาหนะแบบนี้ว่า ตัวพนัสบดี รูปบุคคลยืนที่ยืนอยู่สองข้างนั้น ข้างหนึ่งถือแส้ ข้างหนึ่งถือฉัตร น่าจะเป็นพระอินทร์และพระพรหม

ยังไม่ทราบความหมายที่แน่ชัดของพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี แต่นักวิชาการเห็นพ้องกันว่าเป็นเอกลักษณ์ของศิลปะและวัฒนธรรมทวารวดี ไม่มีเหมือนที่แห่งใด สะท้อนให้เห็นว่าพุทธศาสนาในสมัยนั้นมีการแปลความหมายใหม่ หรือมีการปรับเปลี่ยนงานช่างในศาสนาให้เข้ากับคติความเชื่อของพุทธศาสนาท้องถิ่น

ค้นพบที่นครปฐม

รูที่เจาะทะลุพระชงฆ์นั้นบางท่านเชื่อว่ามีไว้สำหรับเสียบเหล็กเพื่อยึดตรึงพระพุทธรูปไว้กับสิ่งอื่น บางท่านเชื่อว่าน่าจะยึดตรงกับดุมของธรรมจักร เพราะมีรูเจาะทะลุเหนือดุมเช่นเดียวกัน

ยังไม่ทราบคติความหมายที่แน่ชัดของพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดี บางท่านให้ความเห็นว่าอาจหมายถึงพุทธประวัติตอนลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เพราะว่าบางชิ้นเช่นเชิ้นนี้ขนาบข้างด้วยบุคคลถือฉัตร ซึ่งพ้องกันกับการเสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ที่มีทิพยบุคคลติดตามกางกั้นฉัตรให้ ความคิดนี้แพร่หลายมาก จนทำให้เกิดการเรียกพระพุทธรูปปางแสดงธรรมสองพระหัตถ์ซึ่งปรากฏเสมอในพระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดีว่าปางเสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ตามไปด้วย

อย่างไรก็ตาม ปัจจุบันมีบางท่านเห็นว่ายังไม่มีหลักฐานแวดล้อมใดที่อธิบายได้ว่าเป็นตอนลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ บางทีการคิดพาหนะให้พระพุทธเจ้าและขนาบข้างด้วยผู้ติดตาม อาจเป็นการสื่อสารว่าพระพุทธองค์สูงส่งมากเพียงใดก็ได้

นอกจากนี้นักวิชาการบางท่านยังเชื่อว่าเป็นพระพุทธเจ้าอมิตาภะในลัทธิสุขาวดี กำลังลงมารับดวงวิญญาณผู้ที่นับถือพระองค์

ทั้งนี้ในกรณีที่ทำพาหนะเป็นสัตว์ผสมหรือตัวพนัสบดีมีคำอธิบายว่า ต้องการสื่อถึงความยิ่งใหญ่ของพระพุทธเจ้าว่ามีมากกว่าเทพเจ้าตรีมูรติในศาสนาพราหมณ์ จึงเอาลักษณะเด่นของพาหนะแห่งเทพตรีมูรติมาผสมกัน เช่น เขาของโคนนทิ จะงอยปากแหลมของครุฑ ปีกของหงส์ อย่างไรก็ตามตัวพนัสบดีนี้อาจเป็นเพียงสัตว์ในจินตนาการที่มีต้นเค้ามาแล้วตั้งแต่อินเดีย ช่างทวารวดีคงไม่ได้นำเอาพาหนะของเทพตรีมูรติมาผสมกันโดย

ธนิต อยู่โพธิ์, พรหมสี่หน้า. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2509.

ผาสุข อินทราวุธ, ทวารวดี การศึกษาเชิงวิเคราะห์จากหลักฐานทางโบราณคดี. กรุงเทพฯ : อักษรสมัย, 2542.

พิริยะ ไกรฤกษ์, ประวัติศาสตร์ศิลปะในประเทศไทยฉบับคู่มือนักศึกษา. กรุงเทพฯ : อมรินทร์การพิมพ์, 2528.

รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง “พระพุทธรูปประทับเหนือพนัสบดีในศิลปะทวารวดี” วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2545.