ฐานธรรมจักร

ไม่ทราบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่รูปแบบทางศิลปกรรมทำให้เชื่อได้ว่าสร้างขึ้นในสมัยทวารวดี

ฐานรับธรรมจักรนี้ชำรุดเสียหายมาก ทำจากหิน มีลักษณะเป็นก้อนสี่เหลี่ยมที่เจาะทะลุจากตรงกลางจากบนลงล่าง ทำหน้าที่ยึดตรึงองค์ธรรมจักรกับเสาไว้ด้วยกัน

ฐานรับธรรมจักรสลักภาพพุทธประวัติตอนปฐมเทศนานี้เป็นตัวอย่างงานศิลปกรรมชิ้นเอกของศิลปะทวารวดี สะท้อนถึงฝีมือช่างขั้นสูง ทั้งยังแสดงว่าชาวทวารวดีทราบถึงความสัมพันธ์ระหว่างธรรมจักรกับเหตุการณ์ครั้งปฐมเทศนาเป็นอย่างดี

พระพักตร์ของปัญจวัคคีย์ก่อนบวชและหลังบวชแตกตางกันชัดเจน โดยก่อนบวชมีใบหน้าไม่สดใส เช่น ตาโปนและเบี้ยว คิ้วขมวด ปากบึ้งตึง แต่เมื่อบวชแล้วกลับมีดวงตาเหลือบต่ำ คิ้วต่อเป็นปีกกา แย้มปาก น่าจะเป็นความตั้งใจของช่างที่พยายามถ่ายทอดความรู้สึกดวงตาเห็นธรรม หรือความสุขที่เกิดจากการเข้าถึงรสพระธรรม

ธนิต อยู่โพธิ์, ธรรมจักร. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2508.

ผาสุข อินทราวุธ, ทวารวดี การศึกษาเชิงวิเคราะห์จากหลักฐานทางโบราณคดี. กรุงเทพฯ : อักษรสมัย, 2542.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์, ศิลปะทวารวดี วัฒนธรรมพุทธศาสนายุคแรกเริ่มในดินแดนไทย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2547.