พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร

ไม่พบหลักฐานลายลักษณ์อักษรที่กล่าวถึงประวัติและรายละเอียดการสร้าง แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมของพระโพธิสัตว์องค์นี้ ที่มีความใกล้ชิดกับพระพิมพ์ศิลปะอินเดียแบบปาละปาละและพระพิมพ์ในศิลปะชวาภาคกลางในอินโดนีเซีย ที่มีอายุอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ 14-15 จึงอาจกำหนดอายุพระโพธิสัตว์องค์นี้ไว้ในช่วงเวลาเดียวกัน

หล่อสำริด

ประติมากรรมนี้อยู่ในสภาพชำรุด เหลือเพียงพระเศียรและพระวรกายส่วนบนที่แสดงอาการเอียงตนหรือตริภังค์ ในขณะที่มวยพระเกศา พระกรทั้งสองข้าง และพระวรกายส่วนล่างชำรุดสูญหายไปแล้ว

พระพักตร์อวบอิ่ม เครื่องประกอบพระพักตร์งามสมส่วน เปลือกพระเนตรปิดลงครึ่งหนึ่ง มีพระอุณาโลมที่พระนลาฏ สวมมงกุฎที่ประดับด้วยกลุ่มเพชรพลอยทรงสามเหลี่ยม มวยพระเกศาที่เคยมีอยู่ทางด้านบนได้หักหายไปแล้ว เหลือแต่พระเกศาเป็นลอนสยายปะพระอังสา

สวมเครื่องประดับจำนวนมาก ได้แก่ ยัชโญปวีตแบบหนังสัตว์โดยสังเกตได้จากหัวเลียงผาที่อยู่บริเวณพระอังสาซ้าย ยัชโญปวีตนี้ซ้อนทับโดยสังวาลไข่มุกประดับเพชรพลอยอีกชั้นหนึ่ง กรองศอมี 2 เส้น เส้นบนเป็นดั่งเม็ดไข่มุก เส้นล่างเป็นดั่งเครื่องประดับลายเพชรพลอยที่มีสายอุบะห้อยระย้า มีพาหุรัดประดับลายเพชรพลอย

ประติมากรรมพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรองค์นี้ได้รับการยกย่องว่ามีความงดงามที่สุดตัวอย่างหนึ่งของศิลปะศรีวิชัยทางภาคใต้ของไทย ทั้งยังเป็นหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่าภาคใต้ของไทยมีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับดินแดนที่นับถือพุทธศาสนามหายานแห่งอื่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งอินเดียในสมัยราชวงศ์ปาละ และเกาะชวาประเทศอินโดนีเซียในสมัยราชวงศ์ไศเลนทร์

จากงานวิจัยของนักวิชาการในปัจจุบัน มีแนวโน้มที่จะเชื่อได้ว่าประติมากรรมองค์นี้หล่อขึ้นในภาคใต้ของไทยเอง

นักวิชาการบางท่านสันนิษฐานว่าพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรองค์นี้อาจจะเป็นองค์เดียวกันกับที่ปรากฏในจารึกวัดเสมาเมือง ที่ระบุว่าพระเจ้ากรุงศรีวิชัยโปรดให้สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ.1318 อย่างไรก็ตาม รองศาสตราจารย์ ดร.เชษฐ์ ติงสัญชลี ได้เสนอว่ารูปแบบบางอย่างเป็นแบบแผนที่จะนิยมในช่วงพุทธศตวรรษที่ 15 แล้ว ดังนั้นอาจจะไม่ใช้รูปที่จารึกเสมาเมืองกล่าวถึง ซึ่งเป็นเหตุการณ์ช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 14

พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวรแปดกร จากวัดพระบรมธาตุไชยา อำเภอไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี ปัจจุบันจัดแสดงในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

เชษฐ์ ติงสัญชลี. ศิลปะไทยภายใต้แรงบันดาลใจจากศิลปะอินเดียแบบปาละ. กรุงเทพฯ : มติชนปากเกร็ด, 2558.

พิริยะ ไกรฤกษ์. ประวัติศาสตร์ศิลปะในประเทศไทย ฉบับคู่มือนักศึกษา. กรุงเทพฯ : อมรินทร์การพิมพ์, 2528.