โพธิฆระ

สร้างขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

รูปแบบของบริเวณที่ประดิษฐานต้นโพธิ์บางแห่งพบว่ามีการทำฐานโพธิ์ล้อมรอบโคนต้น มีลักษณะเป็นฐานสิงห์ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีพนักกำแพงโดยรอบทำด้วยกระเบื้องปรุแบบจีน และมีบันไดทางขึ้นโดยอาจมีเพียงด้านเดียวหรือทั้ง 4 ด้าน มีบางแห่งที่มีอาคารล้อมรอบต้นโพธิ์ที่เรียกว่าโพธิฆระ เช่นที่วัดปทุมวนาราม และวัดบวรนิเวศวิหาร โพธิฆระมีแผนผังเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีหลังคาคลุมและมีพนักกำแพงบนสันหลังคาโดยเว้นพื้นที่ตรงกลางเพื่อให้ต้นโพธิ์ได้เจริญเติบโต

ในเขตพุทธาวาสของวัดสำคัญบางแห่งที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสร้าง ได้ปลูกต้นโพธิ์ไว้ในบริเวณที่เป็นแนวแกนหลักของแผนผัง นับเป็นองค์ประกอบสำคัญอีกประการหนึ่งซึ่งไม่เป็นที่นิยมมาก่อนในสมัยรัตนโกสินทร์ วัดที่พบว่ามีต้นโพธิ์เป็นจุดสำคัญของแผนผังในเขตพุทธาวาสได้แก่ วัดปทุมวนาราม วัดพระสมุทรเจดีย์ เป็นต้น ต้นโพธิ์เหล่านี้มักมีอาคารล้อมรอบที่เรียกกันว่า โพธิฆระ ซึ่งน่าจะได้รับแนวคิดดังกล่าวมาจากลังกา

การให้ความสำคัญกับต้นโพธิ์เป็นอย่างมากในรัชกาลที่ 4 คงสืบเนื่องมาจากต้นโพธิ์เป็นต้นไม้สำคัญตามพุทธประวัติ โดยเฉพาะอย่างยิ่งคือตอนตรัสรู้ และมูลเหตุสำคัญอีกประการหนึ่ง คือ การได้รับต้นโพธิ์จากลังกาเข้ามาในสมัยรัชกาลที่ 2 ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 4 เมื่อมีการส่งสมณฑูตไปลังกาก็มีการนำต้นโพธิ์จากลังกามาปลูกด้วย กระทั่งในปลายรัชกาลจึงได้พันธุ์พระศรีมหาโพธิ์จากพุทธคยาที่นำเข้ามาโดยชาวอังกฤษ จึงได้เพาะพันธุ์และพระราชทานไปปลูกยังพระอารามสำคัญอีกหลายแห่งเช่น วัดบวรนิเวศวิหาร พระปฐมเจดีย์ เป็นต้น

พัสวีสิริ เปรมกุลนันท์. “ศิลปกรรมในพระราชประสงค์พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว” วิทยานิพนธ์ปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาประวัติศาสตร์ศิลปะไทย บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2558.