ใบเสมา

ไม่ทราบประวัติการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมที่เป็นใบเสมาแบบแผ่นแบนที่พบได้ทั่วไปในอีสาน ทำให้กำหนดอายุได้ว่าสร้างขึ้นในสมัยทวารวดี

ใบเสมากลุ่มนี้มีจำนวนทั้งสิ้น 24 ใบ ทุกใบอยู่ในทรงแผ่นแบน ปักตรงตามแนวทิศทั้งแปด ทิศละ 3 ชั้น ล้อมรอบพื้นที่สี่เหลี่ยม ความสูงของใบเสมาแต่ละชั้นไม่เท่ากัน ใบเสมาชั้นในสูงที่สุดจากนั้นค่อยๆ ไล่ลำดับความสูงลงมายังชั้นกลางและชั้นนอก ใบเสมาชั้นในกับชั้นนอกตั้งอยู่เคียงกันในขณะที่ชั้นนอกอยู่ห่างออกไปหลายเมตร

ด้านในของใบเสมาชั้นในสลักภาพเล่าเรื่องที่บริเวณโคน สันนิษฐานว่าเป็นชาดก ในขณะที่ใบเสมาชั้นกลางและชั้นนอกสลักรูปกรวยเป็นส่วนใหญ่

ใบเสมากลุ่มนี้ได้รับการขุดแต่งทางโบราณคดีเป็นอย่างดี มีสภาพสมบูรณ์ เดิมทีใบเสมาเหล่านี้เอียงล้มลงทั้งหมด ต่อมาได้รับการบูรณะและจับตั้งขึ้น ใบเสมาเหล่านี้จึงอยู่ในตำแหน่งดั้งเดิม นับเป็นตัวอย่างเพียงไม่กี่แห่งที่สามารถทราบตำแหน่งการปักดั้งเดิม จึงมีคุณค่าทางวิชาการสูง

ใกล้กันกับใบเสมากลุ่มนี้มีก้อนหินขนาดใหญ่ตั้งอยู่ริมผา มีภาพเขียนสีสมัยก่อนประวัติศาสตร์ปรากฏให้เห็นอยู่ และมีใบเสมาจำนวนหนึ่งปักอยู่ใกล้ๆ โดยไม่เป็นระเบียบ น่าจะมีความเกี่ยวข้องอย่างใดอย่างหนึ่งกับใบเสมากลุ่มนี้

การปักใบเสมาซ้อน 3 ชั้นอาจตรงกับอรรถกถาพระวินัยปิฎก อุโบสถขันธกะระบุไว้ว่า ใบเสมาชั้นในล้อมรอบพื้นที่ขัณฑสีมา (แปลว่าเขตเล็กหรือเขตย่อย) ซึ่งมีอุโบสถอยู่ภายใน ใบเสมาชั้นกลางล้อมรอบพื้นที่สีมันตริก (พื้นที่ระหว่างเบสมาชั้นในกับชั้นกลาง) อันเป็นพื้นที่ว่างที่เสมือนแนวกันไฟไม่ให้ขัณฑสีมากับมหาสีมาใกล้กันเกินไป ซึ่งจะทำให้เกิดสีมาวิบัติได้ ใบเสมาชั้นนอกล้อมรอบมหาสีมา (แปลว่าเขตใหญ่ เป็นพื้นที่ระหว่างใบเสมาชั้นกลางกับชั้นนอก)

กลุ่มใบเสมาเมืองชัยวาน อำเภอโคกโพธิ์ชัย จังหวัดขอนแก่น

รุ่งโรจน์ ธรรมรุ่งเรือง. รายงานการวิจัยเรื่องหลักหิน-ใบเสมาในวัฒนธรรมทวารวดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ. กรุงเทพฯ : สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2557.

สุวิทย์ ชัยมงคล และคณะ. ใบเสมากลุ่มพระพุทธบาทบัวบาน อำเภอบ้านผือ จังหวัดอุดรธานี. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2541.