ปราสาทวัดพระพายหลวง

ปราสาทวัดพระพายหลวงทั้ง 3 หลังไม่ปรากฏหลักฐานลายลักษณ์อักษรระบุศักราชการสร้างและชื่อผู้สร้าง แต่จากรูปแบบทางศิลปกรรมซึ่งเป็นปราสาทก่อด้วยศิลาแลงขนาดใหญ่ เทียบได้กับศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมรในดินแดนไทยที่มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 18 หรือสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ทำให้เชื่อว่าปราสาทวัดพระพายหลวงสร้างขึ้นในระยะเวลาดังกล่าวนี้เช่นกัน และคงสร้างขึ้นตามคติพุทธศาสนามหายานซึ่งแพร่หลายอยู่ในช่วงเวลานี้

ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานประกาศในราชกิจจานุเบกษาเล่มที่ 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

โบราณสถานแห่งนี้ได้รับการขุดแต่งและบูรณะเมื่อ พ.ศ. 2498 โดยลำเลียงศิลาแลงออกจากฐานปรางค์ บูรณะปรางค์ที่ยังสมบูรณ์อยู่ไม่ให้ชำรุดอีกต่อไป โดยดำเนินการที่ปราสาทสามหลังเพื่อป้องกันไม่ให้ชำรุด มีการขุดแต่งเจดีย์ประธานทางด้านทิศตะวันออกของวัด ภายหลังได้พบพระพุทธรูปปูนปั้นประดิษฐานอยู่ภายในซุ้มที่เรียงกันอยู่ตามชั้น

ต่อมาในปีพ.ศ. 2508 – 2512 กรมศิลปากรได้ทำการขุดแต่งวัดนี้อีกครั้งโดยคุณมะลิ โคกสันเทียะ ได้ดำเนินการขุดแต่งบูรณะที่ปราสาททั้ง 3 หลังอีกครั้ง มีการขุดแต่งที่ฐานปรางค์ขยายออกไปที่วิหารและเจดีย์ พร้อมกับบูรณะวิหาร เจดีย์ราย และมณฑป

ปราสาทวัดพระพายหลวงตั้งเป็นประธานของวัดพระพายหลวง ซึ่งเป็นวัดที่มีสิ่งก่อสร้างต่างๆ จำนวนมาก โดยสิ่งก่อสร้างเหล่านี้สร้างเสริมต่อเนื่องกันมาหลายยุค นับแต่ครั้งก่อนสุโขทัย สุโขทัยตอนต้น และสุโขทัยตอนปลาย ตัววัดล้อมรอบด้วยคู้น้ำ เรียกว่า ห้วยแม่โจน

ตัวปราสาทวัดพระพายหลวงเป็นปราสาท 3 หลัง ก่อด้วยศิลาแลง ฉาบปูนและประดับปูนปั้น ทั้งหมดตั้งอยู่บนฐานไพทีเดียวกัน เรียงตัวตามแนวเหนือใต้ หันหน้าไปทางทิศตะวันออก ทั้ง 3 หลังอยู่ในผังเพิ่มมุม

ปราสาทหลังกลางและใต้พังทลายลงเหลือเพียงฐานและเรือนธาตุ ปราสาทหลังเหนือยังสมบูรณ์จนถึงส่วนยอดที่เป็นชั้นซ่อนจำลองเรือนธาตุจำนวน 4 ชั้น ยอดสุดเป็นกลศ

จากสภาพปัจจุบันยังคงสังเกตเห็นได้ว่าปราสาทหลังกลางมีความสูงใหญ่กว่าอีก 2 หลัง ซึ่งเป็นระเบียบโดยทั่วไปของศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมร

ปราสาทวัดพระพายหลวงเป็นศาสนสถานในวัฒนธรรมเขมร เป็นหลักฐานที่แสดงให้เห็นว่าพื้นทีที่เป็นเมืองเก่าสุโขทัยเคยอยู่ภายใต้กระแสธารทางวัฒนธรรม และอาจเกี่ยวข้องกับการเมืองการปกครอง ของอาณาจักรเขมรโบราณ

วัดพระพายหลวงในสมัยแรกสร้างเมื่อราวพุทธศตวรรษที่ 18 มีปราสาทประธาน 3 หลังตั้งอยู่กึ่งกลาง ขณะที่สิ่งก่อสร้างอื่นที่ร่วมสมัยกันไม่เหลือหลักฐานแล้ว ศาสนสถานแห่งนี้ล้อมรอบด้วยคูน้ำคือห้วยแม่โจน มีอาณาบริเวณกว้างขวางราว 26-27 ไร่ ทำให้นึกถึงศาสนสถานในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 หลายแห่ง เช่น ปราสาทพระขรรค์ ปราสาทตาพรหม ที่ทำปราสาทประธานตั้งอยู่กลางศาสนสถาน กำแพงที่ล้อมรอบศาสนสถานอยู่ไกลออกไป ทำให้ศาสนสถานมีอาณาบริเวณกว้างขวางมาก เชื่อว่าคงมีพระ ข้าพระ และผู้คน อาศัยอยู่ภายในพื้นที่นี้พอสมควร

คณะกรรมการปรับปรุงบูรณะโบราณสถานจังหวัดสุโขทัยและจังหวัดกำแพงเพชร. รายงานการสำรวจและขุดแต่งโบราณวัตถุสถานเมืองเก่าสุโขทัย พ.ศ. 2508 – 2512 พระนคร : กรมศิลปากร, 2512.

ภาวิณี รัตนเสรีสุข. “วัดพระพายหลวง: แนวความคิดใหม่จากผลการขุดตรวจทางโบราณคดีกับงานวิเคราะห์แบบอย่างสถาปัตยกรรม”, วิทยานิพนธ์ปริญญามหาบัณฑิต สาขาประวัติศาสตร์ศิลปะ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2551.

ศิลปากร, กรม. ทะเบียนโบราณสถาน. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.