มณฑปพระสี่อิริยาบถ

วัดแห่งนี้ไม่ปรากฏศักราชการสร้างที่แน่ชัด ทว่าข้อความที่ได้จากจารึกวัดสรศักดิ์ ซึ่งเขียนขึ้นเมื่อ พ.ศ. 1960 มีคำว่าพระเชตุพนปรากฏในจารึกนี้ ความว่า “...ให้นายสังฆการีไปนิมนต์พระมหาเถรเจ้า ธ สบวันดีมาขึ้นกุฎีและสานุศิษย์ทั้งเจ็ดพระองค์นั้น อีกสงฆ์สบสังวาสอันมาถวายพระพรแก่พระมหาเถรเจ้า จึงพ่ออยู่หัว ธ นิมนต์เข้าชุมนุมกับพระเชตุพน...” หากคำว่าเชตุพนในจารึกนี้หมายถึงวัดเชตุพน ย่อมหมายความว่าเมื่อ พ.ศ. 1960 วัดเชตุพนแห่งนี้ได้สร้างขึ้นแล้ว

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

สภาพปัจจุบันของมณฑปพระสี่อิริยาบถเหลือให้เห็นเฉพาะอิฐที่เป็นแกนกลางของมณฑป หลังคาเครื่องไม้มุงกระเบื้องพังทลายลงแล้ว ด้านทิศตะวันออกประดิษฐานพระพุทธรูปปางลีลา ด้านทิศตะวันตกประดิษฐานพระพุทธรูปประทับยืน ด้านทิศเหนือประดิษฐานพระพุทธรูประทับนั่ง และด้านทิศใต้ประดิษฐานพระพุทธรูปประทับนอน พระพุทธรูปทั้งสี่องค์เป็นงานก่ออิฐฉาบปูนแบบนูนสูง โดยด้านหลังของพระพุทธรูปแต่ละองค์อิงติดกับแกนกลางของมณฑป

การสร้างพระสี่อิริยาบถอันได้แก่ พระยืน พระลีลา พระนั่ง และพระนอน ไว้บนแกนสี่เหลี่ยมด้านละ 1 องค์ เป็นเอกลักษณ์สำคัญประการหนึ่งของศิลปะสุโขทัย และอาจเกี่ยวข้องกับศิลปะพม่าสมัยพุกามก็เป็นได้

ศาสตราจารย์ ดร. หม่อราชวงศ์สุริยวุฒิ สุขสวัสดิ์ เสนอว่าพระพุทธรูปสี่อิริยาบถน่าจะเกี่ยวข้องกับกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน ในมหาสติปัฏฐานสูตร อันเป็นพระสูตรหนึ่งในพระสุตตันตปิฎก ทีฆนิกาย มหาวรรค มีความหมายถึงการตั้งมั่นแห่งสติ

มหาสติปัฏฐานแบ่งได้เป็น 4 ประเภท ได้แก่ 1.กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน 2.เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน 3.จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน 4.ธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน

1. วัดพระสี่อิริยาบถ จังหวัดกำแพงเพชร เพราะมีรูปแบบคล้ายกัน โดยเป็นมณฑปประดิษฐานพระพุทธรูป 4 องค์ 4 อิริยาบถ อยู่บนแกนศิลาแลงเดียวกัน

2. วัดพระพายหลวง เมืองสุโขทัย จังหวัดสุโขทัย เพราะมีรูปแบบคล้ายกัน กล่าวคือ เป็นมณฑปประดิษฐานพระพุทธรูปหลายองค์อยู่บนแกนอิฐเดียวกัน แต่ที่นี่ยังทำไม่ครบสี่อิริยาบถ โดยพระพุทธรูปไสยาสน์ถูกสร้างออกมาทางด้านหน้า และไม่มีพระพุทธรูปนั่ง

ศิลปากร, กรม. ทำเนียบโบราณสถานอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2531.

ศักดิ์ชัย สายสิงห์, ศิลปะสุโขทัย : บทวิเคราะห์หลักฐานโบราณคดี จารึก และศิลปกรรม, พิมพ์ครั้งที่ 2, กรุงเทพฯ : ภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร, 2551.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะสุโขทัย. พิมพ์ครั้งที่ 2, กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2549.