พระมหาเจดีย์สี่รัชกาล

พระมหาเจดีย์ศรีสรรเพชดาญาณ สร้างในสมัยรัชกาลที่ 1

พระมหาเจดีย์ดิลกธรรมกรกนิทาน และพระมหาเจดีย์มุนีบัตบริขาร สร้างในสมัยรัชกาลที่ 3

ก่ออิฐถือปูน ประดับกระเบื้องเคลือบสี

พระมหาเจดีย์ศรีสรรเพชดาญาณ พระมหาเจดีย์ดิลกธรรมกรกนิทาน และพระมหาเจดีย์มุนีบัตบริขาร ล้วนเป็นเจดีย์ทรงเครื่องซึ่งเป็นที่นิยมในสมัยรัชกาลที่ 3 โดยเป็นรูปแบบที่สืบเนื่องมาจากศิลปะอยุธยาตอนปลาย มีองค์ประกอบที่สำคัญจากส่วนฐานได้แก่ ชุดฐานสิงห์ บัวทรงคลุ่ม องค์ระฆังเพิ่มมุม บัวทรงคลุ่มเถา ปลี ลูกแก้ว และปลียอด ประดับกระเบื้องเคลือบและกระเบื้องเครื่องถ้วยลวดลายต่างๆ โดยพระมหาเจดีย์ศรีสรรเพชดาญาณประดับกระเบื้องเคลือบสีเขียว พระมหาเจดีย์ดิลกธรรมกรกนิทานประดับด้วยกระเบื้องเคลือบสีขาว พระมหาเจดีย์มุนีบัตบริขารประดับด้วยกระเบื้องเคลือบสีเหลือง ส่วนพระมหาเจดีย์ที่รัชกาลที่ 4 ทรงสร้าง มีรูปแบบเป็นเจดีย์เพิ่มมุม ประดับกระเบื้องเคลือบสีขาบหรือสีน้ำเงิน ซึ่งเจดีย์เพิ่มมุมเป็นรูปแบบที่นิยมในสมัยอยุธยาตอนกลางเป็นต้นมา

วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามนับเป็นวัดที่มีพระเจดีย์ทรงเครื่องมากมายที่สุด แต่มีเจดีย์กลุ่มหนึ่งที่มีความสำคัญเป็นอย่างยิ่ง คือ พระมหาเจดีย์สี่รัชกาล ประกอบด้วยองค์แรก คือ พระมหาเจดีย์ศรีสรรเพชดาญาณ สร้างในสมัยรัชกาลที่ 1 เพื่อครอบพระศรีสรรเพชญซึ่งเป็นพระพุทธรูปคู่บ้านคู่เมืองในสมัยกรุงศรีอยุธยา โดยพระศรีสรรเพชญเป็นพระพุทธรุปยืนขนาดใหญ่สูง 16 เมตร ที่ได้อัญเชิญมาจากวัดพระศรีสรรเพชญในกรุงศรีอยุธยา นับเป็นพระมหาเจดีย์ประจำรัชกาลที่ 1 องค์ที่ 2 คือ พระมหาเจดีย์ดิลกธรรมกรกนิทาน สร้างในสมัยรัชกาลที่ 3 ทรงพระราชอุทิศถวายแด่สมเด็จพระบรมชนกนาถ นับเป็นพระมหาเจดีย์ประจำรัชกาลที่ 2 องค์ที่ 3 คือ พระมหาเจดีย์มุนีบัตบริขาร สร้างในสมัยรัชกาลที่ 3 ทรงพระราชถวายอุทิศถวายเป็นพุทธบูชา นับเป็นพระมหาเจดีย์ประจำพระองค์ และองค์ที่ 4 คือ พระมหาเจดีย์องค์ที่ประดับด้วยกระเบื้องเคลือบสีน้ำเงินเข้ม เป็นพระมหาเจดีย์ที่รัชกาลที่ 4 โปรดเกล้าฯ ให้ถ่ายแบบจากพระเจดีย์ที่วัดสวนหลวงสบสวรรค์หรือเจดีย์ศรีสุริโยทัยในกรุงศรีอยุธยา เมื่อการสร้างพระเจดีย์องค์ที่ 4 ใกล้สำเร็จ รัชกาลที่ 4 ได้มีพระราชดำรัสเฉพาะกับรัชกาลที่ 5 ว่า พระเจดีย์วัดพระเชตุพนฯ นั้นกลายเป็นใส่คะแนนพระเจ้าแผ่นดินไป ถ้าจะใส่คะแนนอยู่เสมอจะไม่มีที่สร้าง ควรจะถือว่าพระเจ้าแผ่นดินทั้งสี่พระองค์นั้นท่านได้เคยเห็นกันทั้งสี่พระองค์ จึงควรมีพระเจดีย์อยู่ด้วยกัน ต่อไปอย่าให้ต้องสร้างทุกแผ่นดินเลย

เจดีย์ทรงเครื่องในศิลปะอยุธยาและรัตนโกสินทร์ตอนต้น, เจดีย์ศรีสุริโยทัย จ.พระนครศรีอยุธยา

พระราชวิจารณ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเรื่องจดหมายเหตุความทรงจำของกรมหลวงนรินทรเทวี (เจ้าครอกวัดโพ). กรุงเทพฯ : แสงดาว, 2552.

ศานติ ภักดีคำ. สถาปัตย์วัดโพธิ์. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2552.