วัดไชยวัฒนาราม

พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับต่างๆ เช่น ฉบับพันจันทานุมาศ (เจิม) ฉบับพระจักรพรรดิพงศ์ (จาด) และฉบับพระราชหัตถเลขา ให้ข้อมูลตรงกันว่าวัดไชยวัฒนารามสร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าปราสาททอง พ.ศ. 2173

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

โบราณสถานแห่งนี้ได้รับการขุดแต่งและบูรณะในช่วงปลาย พ.ศ. 2530 ต่อเนื่องถึงปี พ.ศ. 2531 การขุดแต่งได้ดำเนินการต่อมาในปีพ.ศ. 2533 และ 2534 พร้อมกับโยกย้ายบ้านเรือนที่สร้างทับซ้อนในเขตโบราณสถาน

ในส่วนการบูรณะ พ.ศ. 2530 ได้ดำเนินการขุดแต่งบูรณะปรางค์ประธาน พระอุโบสถ เมรุทิศเมรุราย ต่อมาในปี พ.ศ. 2531 ได้บูรณะเสริมความมั่นคงปรางค์ประธานและเมรุทิศเมรุราย ตลอดทั้งบูรณะเสริมโครงสร้างเจดีย์ทรงกลมและปรับปรุงพื้นที่โดยรอบเจดีย์ พ.ศ. 2532 บูรณะเจดีย์ย่อมุมไม้สิบสองจำนวน 2 องค์และปรับปรุงพื้นที่โดยรอบและปรับปรุงย้ายบ้านเรือนราษฎรออกจากพื้นที่เดิม

พ.ศ. 2533 กำเนินงานขุดแต่งและวิจัยทางโบราณคดี งานปรับภูมิทัศน์ ย้ายเขตบ้านเรือน งานยังกระทำต่อเนื่องจนถึงปีพ.ศ. 2534 โดยแบ่งงานออกเป็นงานโบราณคดี งานบูรณะปรางค์มุม 4 องค์ ปรางค์ประธานบางส่วน วิหารน้อย กำแพงชั้นนอกด้านเหนือและใต้ หอระฆัง งานปรับภูมิทัศน์และปรับปรุงพื้นที่ งานสาธารณูปโภคและสาธารณูปการ งานจัดระเบียบชุมชน

สภาพปัจจุบันของวัดไชยวัฒนารามหลงเหลือให้เห็นได้เฉพาะส่วนพุทธาวาส อาคารส่วนใหญ่ในเขตพุทธาวาสวางอยู่บนฐานไพทีขนาดใหญ่ สถาปัตยกรรมหลักประกอบด้วยปรางค์เป็นประธานของวัด ที่มุมทั้งสี่ของปรางค์ประธานมีปรางค์ขนาดเล็กมุมละ 1 องค์ ทั้งหมดล้อมรอบด้วยระเบียงคด กลางด้านและมุมของระเยงคดมีเมรุทิศเมรุราย ด้านหน้าหรือด้านตะวันออกเป็นพระอุโบสถ ทางเหนือและใต้ของพระอุโบสถมีเจดีย์เพิ่มมุมหรือย่อมุมทิศละ 1 องค์ สร้างขึ้นบนพื้น

1. วัดไชยวัฒนารามมีปรางค์เป็นประธานของวัด ถือได้ว่าเป็นปรางค์องค์ใหญ่องค์สุดท้ายของสมัยอยุธยา

2. เมรุทิศเมรุรายก่ออิฐซึ่งประจำอยู่ที่กลางด้านและมุมระเบียงคด น่าจะสะท้อนให้เห็นถึงสถาปัตยกรรมเครื่องไม้แบบเรือนซ้อนชั้นในสมัยอยุธยาได้

3. แผนผังของวัดไชยวัฒนารามซึ่งมีปรางค์ขนาดใหญ่เป็นประธาน ปรางค์ขนาดเล็กอยู่ที่มุมทั้งสี่ ทั้งหมดถูกล้อมรอบด้วยระเบียงคด น่าจะเกี่ยวข้องกับคติจำลองจักรวาล โดยปรางค์ประธานหมายถึงเขาพระสุเมรุ

4. วัดนี้สร้างขึ้นบนนิวาสสถานเดิมของพระชนนีของพระเจ้าปราสาททอง ซึ่งสิ้นพระชนม์ก่อนที่พระเจ้าปราสาทองจะขึ้นครองราชย์ สะท้อนให้เห็นถึงประเพณีการอุทิศเรือนเดิมให้เป็นวัดของกษัตริย์และพระวงศ์สมัยอยุธยาได้เป็นอย่างดี

5. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับต่างๆ เช่น ฉบับพันจันทานุมาศ (เจิม) ฉบับพระจักรพรรดิพงศ์ (จาด) และฉบับพระราชหัตถเลขา ระบุว่าเมื่อพระเจ้าปราสาททองโปรดให้สร้างวัดนี้เสร็จแล้วได้ถวายพระนามเจ้าอธิการวัดว่าพระอชิตเถระ พระราชาคณะฝ่ายอรัญวาสี

ศิลปากร, กรม. พระราชวังและวัดโบราณในจังหวัดพระนครศรีอยุธยา. พระนคร : สำนักทำเนียบนายกรัฐมนตรี, 2511.

ศิลปากร, กรม. ทะเบียนโบราณสถาน. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2532.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะอยุธยา งานช่างหลวงแห่งแผ่นดิน. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2542.