ปราสาทนครวัดจำลอง

เมื่อ พ.ศ.2410 รัชกาลที่ 4 ได้โปรดเกล้าฯ ให้พระสามภพพ่ายเดินทางไปถ่ายแบบเพื่อจำลองปราสาทนครวัดในกัมพูชามาไว้ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยในพระราชพงศาวดารรัชกาลที่ 4 ได้กล่าวถึงเหตุการณ์ รวมทั้งเหตุผลตามพระราชประสงค์ที่ทรงต้องการให้จำลองปราสาทนครวัดไว้ว่า

“...แลเมื่อ ณ เดือน 3 แรม 13 ค่ำ ปีขาล อัฐศก โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระสามภพพ่ายเดินทางไปถ่ายแบบปราสาทที่พระนครวัด จะจำลองทำขึ้นไว้ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เพื่อจะให้คนทั้งหลายเห็นว่าเป็นของอัศจรรย์ ทำด้วยศิลาทั้งสิ้น ไม่มีสิ่งไรปน พระสามภพพ่ายกลับมาถึงกรุงเทพมหานคร ณ เดือน 7 ขึ้น 9 ค่ำ กราบทูลว่าได้ถ่ายแบบเขียนรูปปราสาทแลพระระเบียงเข้ามา...”

หล่อปูน

ได้รับการบูรณะซ่อมแซมครั้งใหญ่ในงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร์ 200 ปี พ.ศ. 2525

ปราสาทนครวัดจำลองอยู่ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส ปราสาทประธานอยู่กึ่งกลางของแผนผังโดยมีความสูงมากที่สุด ล้อมรอบด้วยระเบียงคดที่มีความสูงลดหลั่นลงมา 3 ชั้น ระเบียงคดแต่ละชั้นประกอบด้วยเสาและหลังคาที่ทอดยาวเชื่อมต่อกัน โดยมีโคปุระหรือประตูทางเข้าที่กลางด้าน และที่มุมทั้ง 4 มีหน้าบันซ้อนชั้น อย่างไรก็ตาม เนื่องจากเป็นการจำลองแบบ ดังนั้นสัดส่วนและรายละเอียดต่างๆ จึงแตกต่างจากปราสาทนครวัดในศิลปะเขมร โดยจะพบว่าส่วนยอดของปราสาทประธานและบริวารมีลักษณะคล้ายส่วนยอดของปรางค์ในศิลปะไทย

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชประสงค์ให้สร้างปราสาทนครวัดจำลองไว้ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เพื่อให้ประชาชนได้เห็นปราสาทแบบเขมรที่สร้างด้วยศิลาทั้งหลัง นับเป็นลักษณะเด่นของสถาปัตยกรรมในศิลปะเขมรซึ่งอยู่ในเขตประเทศราชของสยามในขณะนั้นแต่การสร้างปราสาทนครวัดจำลองนี้ได้เสร็จสิ้นลงในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระราชประสงค์ของรัชกาลที่ 4 ที่โปรดเกล้าฯ ให้จำลองปราสาทนครวัดมาไว้ที่วัดพระศรีรัตนศาสดารามนั้น เกิดขึ้นภายหลังจากที่เคยมีพระราชประสงค์ให้รื้อปราสาทแบบเขมรบางแห่งลงแล้วมาสร้างขึ้นใหม่ในบริเวณที่ทรงกำหนด เช่น ที่พระนครคีรี และวัดปทุมวนาราม แต่พระราชประสงค์ในครั้งนั้นไม่อาจเป็นผลสำเร็จเนื่องจากข้าราชการที่เดินทางไปปฏิบัติราชการตามพระบรมราชโองการถูกทำร้ายถึงแก่ชีวิตและบาดเจ็บเป็นจำนวนมาก ประกอบกับปราสาทเหล่านั้นสร้างจากหินและมีขนาดใหญ่เกินกำลังที่จะรื้อมาได้ และเมื่อรื้อลงแล้วไม่แน่ว่าจะสามารถสร้างกลับขึ้นใหม่ให้เหมือนเดิมได้ พระราชประสงค์ในเรื่องนี้จึงยุติลงและในเวลาต่อมาจึงได้โปรดเกล้าฯ ให้สร้างปราสาทนครวัดจำลองขึ้นที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ซึ่งอาจเป็นไปได้ว่าเป็นการจำลองศาสนสถานสำคัญคู่บ้านคู่เมืองของกัมพูชามาไว้ภายในวัดคู่บ้านคู่เมืองของกรุงรัตนโกสินทร์

ปราสาทนครวัด ประเทศกัมพูชา

ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี, เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2548.

ดร.พัสวีสิริ เปรมกุลนันท์. “ศิลปกรรมแบบเขมรในพระราชประสงค์รัชกาลที่ 4” วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร. ปีที่ 34 ฉบับที่ 3 (กันยายน-ธันวาคม 2557), หน้า 65-84.

กรมศิลปากร. จดหมายเหตุการบูรณะปฏิสังขรณ์วัดพระศรีรัตนศาสดารามและพระบรมมหาราชวัง ในการฉลองพระนครครบ 200 ปี พุทธศักราช 2525 : ภาคที่ 1 วัดพระศรีรัตนศาสดาราม. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2525.