พระนิรันตราย

เมื่อ พ.ศ.2411 รัชกาลที่ 4 มีพระราชดำริให้สร้างพระพุทธรูปพิมพ์เดียวกับพระพุทธรูปทองและเงินที่สวมพระนิรันตรายซึ่งประดิษฐานในหอพระสุราลัยพิมาน พระบรมมหาราชวัง โดยหล่อด้วยทองเหลืองแล้วกะไหล่ทองคำ มีเรือนแก้วอยู่ด้านหลัง จำนวน 18 องค์ เท่ากับจำนวนปีที่ซึ่งได้เสด็จครองราชสมบัติ ถวายพระนามพระพุทธรูปเหล่านั้นว่าพระนิรันตรายเช่นเดียวกัน ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้โปรดเกล้าฯ พระราชทานไปยังวัดฝ่ายธรรมยุติกนิกายตามพระราชประสงค์ของรัชกาลที่ 4 เช่น วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมาราม วัดบวรนิเวศวิหาร เป็นต้น และได้ทรงสร้างพระราชทานพระอารามหลวงซึ่งเป็นวัดฝ่ายธรรมยุติกนิกายวัดละ 1 องค์ต่อมา

หล่อด้วยทองเหลืองกะไหล่ทองคำ

พระนิรันตรายเป็นพระพุทธรูปปางสมาธิ ประทับนั่งขัดสมาธิเพชร ครองจีวรห่มเฉียง สังฆาฏิเป็นแผ่นสี่เหลี่ยมเรียบขนาดใหญ่อย่างเหมือนจริงทับจีวรที่มีริ้วอย่างเป็นธรรมชาติ พระพักตร์มีรูปแบบคล้ายกับมนุษย์มากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะใบพระกรรณที่หดสั้นลง ที่สำคัญคือไม่มีอุษณีษะ แต่ยังคงทำรัศมีเปลว ขมวดพระเกศา และมีอุณาโลมตามลักษณะมหาบุรุษ พระพุทธรูปประทับนั่งเหนือฐานสิงห์ มีรูปศีรษะโคที่ด้านล่าง ซึ่งมีความหมายถึงโคตมะ รอบองค์พระพุทธรูปประดับด้วยซุ้มเรือนแก้วประกอบกับซุ้มไม้โพธิ์ซึ่งมีคาถาพระพุทธคุณหรือบทอิติปิโส ซึ่งเป็นคาถาพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ 4

พระนิรันตรายที่ประดิษฐานในวัดฝ่ายธรรมยุติกนิกายมีรูปแบบเดียวกันกับพระนิรันตรายในพระบรมมหาราชวัง พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นตามแบบพระราชนิยมกล่าวคือ เป็นพระพุทธรูปที่ไม่มีอุษณีษะ พระพักตร์มีความสมจริงคล้ายมนุษย์มากยิ่งขึ้นกว่าพระพุทธรูปในสมัยก่อน สังเกตได้จากใบพระกรรณหดสั้นลง แต่ยังคงมหาบุรุษลักษณะบางประการไว้ตามพุทธลักษณะ เช่น มีขมวดพระเกศาและพระรัศมี แนวคิดแบบสัจจนิยมหรือเน้นความสมจริงตามแนวคิดแบบตะวันตกแสดงออกผ่านจากการครองจีวรห่มเฉียงที่มีริ้วตามธรรมชาติ ท่าประทับนั่งปางสมาธิสัมพันธ์กับซุ้มไม้โพธิ์ที่อยู่โดยรอบ แสดงถึงการบำเพ็ญสมาธิจนกระทั่งบรรลุพระโพธิญาณ

พระราชนิพนธ์ภาษาบาลีในรัชกาลที่ 4

พระนิรันตรายทองและพระนิรันตรายเงินในหอพระสุราลัยพิมาน พระบรมมหาราชวัง, พระพุทธรูปตอนตรัสรู้ที่วิหารทิศตะวันออก พระปฐมเจดีย์ จ.นครปฐม

สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ. ตำนานพระพุทธรูปสำคัญ. กรุเทพฯ: มติชน, 2548.

ม.ร.ว.สุริยวุฒิ สุขสวัสดิ์. พระพุทธปฏิมาในพระบรมมหาราชวัง. กรุงเทพฯ: สำนักราชเลขาธิการ, 2535.