เจดีย์วัดนางพญา

วัดนางพญาไม่ปรากฏหลักฐานลายลักษณ์อักษรที่ระบุศักราชการสร้างที่แน่ชัด แต่จากรูปแบบของเจดีย์ประธานที่แสดงความเกี่ยวข้องกับเจดีย์ศิลปะอยุธยาอย่างใกล้ชิด จึงเชื่อกันว่าน่าจะสร้างขึ้นในระยะที่เมืองศรีสัชนาลัยอยู่ภายใต้การปกครองของกรุงศรีอยุธยาแล้ว หรือราวสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ พระองค์เป็นผู้ขับไล่กองทัพล้านนาออกจากเมืองศรีสัชนาลัยได้เป็นผลสำเร็จเมื่อราวต้นพุทธศตวรรษที่ 21 วัดนางพญาและเจดีย์ประธานองค์นี้ก็อาจสร้างขึ้นในระยะเวลานี้

ประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม พ.ศ. 2478

การบูรณะเริ่มเมื่อปี พ.ศ. 2509 โดยเริ่มบูรณะเจดีย์บริเวณฐานประทักษิณ ซุ้มที่องค์ระฆัง บัลลังก์ บันได บัวคว่ำบัวหงายบางตอน ซ่อมลูกกรงฐานประทักษิณ อุดช่องโหว่ที่ถูกขุดค้นบริเวณบัลลังก์และองค์ระฆัง 3 แห่ง บูรณะฐานวิหารทั้ง 4 ด้าน เสาบางต้น ฐานชุกชีและบริเวณมุมทั้งด้านหน้าและด้านหลัง เจดีย์รายด้านทิศเหนือ 2 องค์ โบสถ์บูรณะฐานทั้ง 4 ด้าน บันไดขึ้นด้านหน้าทั้ง 2 ด้าน รวมทั้งประตูทางเข้าวัดด้านหน้า

ต่อมาได้ดำเนินการอีกครั้งระหว่าง พ.ศ. 2530 และบูรณะลวดลายปูนปั้น พ.ศ. 2532

เจดีย์ประธานวัดนางพญาตั้งอยู่ทางด้านหลังวิหาร ก่อด้วยศิลาแลงเป็นวัสดุหลัก รองรับด้วยฐานสี่เหลี่ยมซึ่งครั้งหนึ่งเคยมีประติมากรรมรูปช้างล้อมรอบ องค์เจดีย์ประกอบด้วยส่วนสำคัญไล่จากด้านล่างไปด้านบน คือ ชุดฐานเขียงต่อด้วยฐานบัว มาลัยเถาซ้อนกัน 3 ชั้น มีมุขอยู่ที่ทิศทั้งสี่ เฉพาะมุขทิศตะวันออกเท่านั้นที่มีบันไดทางขึ้นและสามารถเข้าไปยังห้องคูหาภายในได้ ถัดขึ้นเป็นองค์ระฆัง บัลลังก์ และส่วนยอด

เจดีย์องค์นี้เป็นหลักฐานยุคแรกเริ่มของความสัมพันธ์ระหว่างเมืองศรีสัชนาลัยกับกรุงศรีอยุธยาได้ เพราะรูปแบบของเจดีย์องค์นี้เป็นแบบแผนของเจดีย์ทรงกลมศิลปะอยุธยา และมีองค์ประกอบบางอย่างที่เกี่ยวข้องกับเจดีย์ประธานวัดพระศรีสรรเพชญ์ เช่น การทำมุขที่ทิศทั้งสี่ของเจดีย์ แสดงให้เห็นว่าเจดีย์องค์นี้อาจสร้างขึ้นในระยะที่เมืองศรีสัชนาลัยตกอยู่ภายใต้การปกครองของกรุงศรีอยุธยาราวรัชกาลสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ซึ่งพระองค์เป็นผู้ยึดเมืองศรีสัชนาลัยคืนจากล้านนาได้เป็นผลสำเร็จ

เจดีย์ประธานวัดพระศรีสรรเพชญ์ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เพราะมีรูปแบบโดยรวมเหมือนกัน โดยเฉพาะการทำมุขยื่นออกมาที่ทิศทั้งสี่ ภายในเป็นคูหา มีทางเข้าจากมุขทิศตะวันออก

คณะกรรมการปรับปรุงโบราณสถาน จังหวัดสุโขทัยและกำแพงเพชร. รายงานการสำรวจและขุดแต่งบูรณะโบราณสถานเมืองเก่ากำแพงเพชร เมืองศรีสัชนาลัย พ.ศ. 2508 – 2512. พระนคร: กรม, 2514.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะสุโขทัย. พิมพ์ครั้งที่ 2, กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2549.

สันติ เล็กสุขุม. ศิลปะอยุธยา งานช่างหลวงแห่งแผ่นดิน. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, 2542.